Իտալիայի ժողովրդական հերոս, գեներալ, իտալական ազգային-ազատագրական շարժման առաջնորդ Ջուզեպպե Գարիբալդին ծնվել է 1807թ. հուլիսի 4-ին: Դեռևս իր կենդանության օրոք առասպելական հերոս էր ոչ միայն իտալացիների, այլև բոլոր ճնշված ժողովուրդների, այդ թվում՝ հայերի համար: Ժամանակի հայ մամուլը և մեծերը բացառիկ դրվատանքով են խոսել Գարիբալդիի մասին:

Ջուզեպպե Գարիբալդին Իտալիայի ազատագրման պայքարի մեջ ներգրավվել է 1833թ.՝ հարելով «Ռիսորջիմենտո» («Վերածնունդ») կազմակերպության հեղափոխական թևին: 1834թ.-ին մասնակցել է Ջուզեպպե Մաձինիի Սավոյական արշավանքին:

Հեռակա դատապարտվելով մահապատժի՝ Գարիբալդին հեռացել է Հարավային Ամերիկա, որտեղ ավելի քան 10 տարի մասնակցել է տեղացիների ազատագրական պայքարին ընդդեմ Իսպանիայի: 1848-1849թթ.-ի ազգային հեղափոխության սկզբին վերադարձել է Իտալիա, կազմակերպել կամավորական ջոկատ և մասնակցել ավստրա-իտալական պատերազմին:

Իր իսկ առաջարկով 1849թ.-ի փետրվարի 9-ին հռչակված Հռոմի Հանրապետության ղեկավար գործիչներից էր: Հանրապետության անկումից հետո՝ 1849թ., նորից տարագրվել է: 1859թ.-ի ավստրա-իտալա-ֆրանսիական պատերազմի ժամանակ կազմակերպել է կամավորական (ալպիական հրաձիգների) կորպուս, հաղթական մարտեր մղել Լոմբարդիայում: 

1859-1860թթ.-ի իտալական հեղափոխության օրերին գլխավորելով «Կարմիր շապկավորների հազարյակ» ջոկատը՝ ազատագրել է Սիցիլիան: Այնուհետև գրավել է Նեապոլը, վերացրել Բուրբոնների իշխանությունը Հարավային Իտալիայում և Հռոմն ազատագրելու զինված փորձեր արել (1862, 1867թթ.):

1866թ. կամավորների ջոկատով մասնակցել է ավստրա-իտալական պատերազմին, որի շնորհիվ Վենետիկը միացել է Իտալիային: Գարիբալդին համակրանքով էր վերաբերում հունգարների, լեհերի, հույների ազգային-ազատագրական շարժումներին:

1870թ. ֆրանսիացիների հետ մասնակցել է ֆրանս-պրուսական պատերազմին, ողջունել Փարիզի կոմունան, ընտրվել Ազգային գվարդիայի կենտկոմի կազմում, օգնել է Իտալիայում I ինտերնացիոնալի բաժանմունք կազմակերպելուն: 1943-1945թթ. Իտալիայի ազատագրման Դիմադրության շարժման հարվածային պարտիզանական խմբերը Գարիբալդիի անունով կոչվել են Գարիբալդիական բրիգադներ:

Վեստֆալյան հաշտություն, 1648, կնքվել է Երեսնամյա պատերազմից (1618-1648) հետո։

Երբեմն Վեստֆելյան հաշտությանն վերագրում են նաև խաղաղության հաշտությունը Իսպանիայի և Նիդերլանդի միջև, որը կնքվել է 1648 թվականի հունվարի 30-ին։ Դրա հետ մեկտեղ Հոլանդիայի և Իսպանիայի միջև ռազմական գործողություններում՝ 1625-1648 թվականներին հետազոտողները համարում են միաժամանակ և՛ երեսնամյա, և՛ ութսունամյա պատերազմները։

Համաձայնագիրը անդրադարձել է Սրբազան Հռոմեական կայսրությանը, Իսպանիային, Ֆրանսիային, Շվեդիային, Նիդերլանդներին և նրանց համագործակիցներին։

Հաշտության մասին բանակցությունները անցկացվել են Վեստֆալիա պատմական տարածքում։

Համբուրգում և Լյուբեկում Շվեցիան և կայսրը բանակցություններ էին վարում հաշտության մասին, բայց Շվեդիան ընդհատում է դրանք և կնքում է Համբուրգյան համաձայնագիրը Ֆրանսիայի հետ։

Այդ ընթացում Սրբազան կայսրությունը և Շվեդիան հայտարարում են Քյոլնում բանակցություններ և «Համբուրգի պայմանագիրը» ներածական մասն է համընդհանուր կարգավորման համաձայնագրի, որը պետք է կնքվեր երկու հարևան քաղաքների՝ Մյունդտերի և Օսնարբյուկի միջև, որոնք բանակցությունների ժամանակ դարձան չեզոք և ապառազմականացված։ Մյունստերը 1535 թվականից եղել է խիստ կաթոլիկական քաղաք։

Վեստֆալյան հաշտության համաձայն «Հռոմեական սրբազան կայսրությունը» Շվեդիային 5 միլիոն թալեր ռազմատուգանք վճարելուց բացի, տալիս էր Ռյուգեն կղզին, ամբողջ Արևմտյան Պոմերանիան և Արևելյան Պոմերանիայի մի մասը Շտետտին քաղաքով, Վիսմար քաղաքը և Բրեմենի արքեպիսկոպոսությունն ու Վերդենի եպիսկոպոսությունը, որոնք վերածվում էին աշխարհիկ իշխանությունների։ Այդպիսով Շվեդիային անցան ոչ միայն Բալթիկ, այլև Հյուսիսային ծովի կարևորագույն նավահանգիստները։ Ֆրանսիան վերջնականապես իրեն միացրեց լոթարինգյան Մեց, Տուլ և Վերդեն եպիսկոպոսությունները և ամբողջ էլզասը։ Հաղթող տերությունները՝ Ֆրանսիան և Շվեդիան հայտարարվեցին Վեստֆալյան հաշտության պայմանագրի իրականացման գլխավոր երաշխավորներ։ Ինքնուրույն ճանաչվեցին և կայսրության կազմից դուրս եկան Շվեյցարիան և Միացյալ նահանգների հանրապետությունը։ Գերմանիայի իշխանները ստացան լիակատար անկախություն ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին քաղաքականության բնագավառում։ Վեստֆալյան հաշտություն պայմանագիրը ամրապնդեց և ուժեղացրեց Գերմանիան։Արևմտյան Եվրոպայում հաստատվեց Ֆրանսիայի երկարատև գերիշխանությունը։

Ամփոփիչ հարցեր դասարանում

Համացանցից կամ նախորդ դասերից գտնել հետևյալ հարցերի պատասխանները

Ինչպե՞ս ստեղծվեց Ռուսական պետությունը (ոչ կայսրույթյունը, այլ պետությունը)։

Ռուսական պետականության սկիզբը համարվում է Վարանգյանների Լադոգայի և Պրիիլմենյեի տարածք կոչումը, որը գլխավորում էր արքայազն Ռուրիկը, 862 թ. — 882 թվականին Նովգորոդի արքայազն Օլեգը գրավեց Կիևը՝ դրանով իսկ միավորելով արևելյան սլավոնների հյուսիսային և հարավային հողերը մեկ իշխանության ներքո՝ հիմք դնելով Կիևյան Ռուսաստանին: XII դարի կեսերին Ռուսաստանը տրոհվեց անկախ մելիքությունների, որոնք կորցրին իրենց անկախությունը 1237-1240 թվականներին մոնղոլների արշավանքի արդյունքում։

Ե՞րբ է Քրիստոնեությունը ընդունվել Ռուսաստանում։

Պետությունը 988 թվականին հեթանոսության փոխարեն քրիստոնեություն է ընդունել Բյուզանդիայից՝ սկսելով բյուզանդական և սլավոնական մշակույթի սինթեզը։

Ինչպե՞ս ստեղծվեց Ռուսական կայսրությունը։ Մանրամսասնել կայսրության հիմնադրի մասին։

Ռուսական կայսրությունը ստեղծվել է 1721 թվականի նոյեմբերի 2-ին (հոկտեմբերի 22), Պետրոս I-ի կողմից՝ կայսրի տիտղոսը ստանալու հետ միաժամանակ: Կայսրուհի Եկատերինա I-ը տիտղոսը վերցնում է ամուսնուց (1725 թ.), չնայած փաստացի իշխանությունը պատկանում է առաջնորդներին: Ռուսաստանը թուլացել է Հյուսիսային պատերազմից և Պետրոսի կոշտ բարեփոխումներից հետո, ինչը հանգեցնում է բարեփոխումների դադարեցմանը։

Պետրոս Մեծը Ռուսաստանի 13-րդ ցարն է (1682 թ-ից), կառավարել է
1689 թ-ից, ռուսական առաջին կայսրն է (1721 թ-ից), Ալեքսեյ Միխայիլովիչ ցարի որդին, զորավար և դիվանագետ: Հիմնադրել է ռուսական նավատորմը և Սանկտ Պետերբուրգ քաղաքը:

Ի՞նչ վիճակ էր Արցախում 19-րդ դարի առաջին կեսին։

1805 թվականին Արցախը միացվեց Ռուսական կայսրությանը, իսկ Ղարաբաղի խանությունը, որպես այդպիսին, դուրս մղվեց պատմության ասպարեզից։

Աղա Մուհամմադ շահի սպանությունից հետո իշխանության գլուխ է անցնում Ֆաթալի շահը, որը փորձում է ամրապնդել Պարսկաստանի գերիշխանությունը Հարավային Կովկասում։ Այդ ժամանակաշրջանում ռուս-պարսկական խորացող հակասությունները վերածվում են երկարատև պատերազմի (1804-1813 թվականներ)։ Ռուս-պարսկական պատերազմի ավարտից հետո՝ 1813 թվականի հոկտեմբերի 12-ին, Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրով Արցախն անցնում է Ռուսական կայսրության տիրապետության տակ։

1828 թվականի Թուրքմենչայի պայմանագրով վերջ է դրվում ռուս-պարսկական պատերազմին, որի արդյունքում Հայաստանը մեկընդմիշտ ազատագրվում է պարսկական դարավոր լծից։ 1840-1917 թվականներին Ցարական Ռուսաստանի կառավարությունը ձեռնամուխ է լինում մի շարք վարչատարածքային փոփոխությունների իրագործման։

Ի՞նչ վիճակ էր Սյունիքում 19-րդ դարի առաջին կեսին։

1828 թվականից Սյունիքը եղել է Ռուսական կայսրության կազմում։

1830-ական թվականներին Սյունիքի արևմտյան շրջանները (Գելակունիք, Սոթք, Վայոց-Ձոր, Չախուկ, Շաապոնք, Երնջակ) ներառվել են Հայկական մարզի մեջ, արևելյանները (Ծղուկ, Աղախեչք, Աբանդ, Ձորք, Բալք, Արևիկ) Ղարաբաղի նահանգ:

Կատարել բլոգային գրառում պատմության մեջ հայտնի խոշորագույն կայսրությունների մասին, ինչպես նաև ներկայիս մեգապոլիսների վերաբերյալ։

Խոշորագույն կայսրություններ

1. Բրիտանական կայսրություն (42,75 միլիոն կմ²)

Բրիտանական կայսրություն — մարդկության պատմության մեջ երբևէ գոյություն ունեցող ամենամեծ պետությունը գաղութներով բոլոր բնակեցված մայրցամաքներում: Կայսրությունն իր ամենամեծ տարածքին հասավ 20-րդ դարի 30-ականների կեսերին, այնուհետև Միացյալ Թագավորության հողերը տարածվեցին ավելի քան 34,650,407 կմ²։ Կայսրության ընդհանուր բնակչությունը կազմում էր մոտավորապես 480 միլիոն մարդ (մոտավորապես մարդկության մեկ չորրորդը):

Կանադական բնակավայրեր Ալբերտայում, Մանիթոբայում և Բրիտանական Կոլումբիա բրիտանական ազդեցությունը տարածեց դեպի Խաղաղ օվկիանոսը, մինչ Հնդկաստանում բրիտանական հետագա նվաճումները բերեցին Ագրայի և Ուդայի Միացյալ նահանգները և Կենտրոնական նահանգները, Արևելյան Բենգալը և Ասամը: Տարածքը երկար ժամանակ մեկուսացված էր հարավից և արևելքից:

2. Մոնղոլական կայսրություն (38,0 միլիոն կմ²)

Մոնղոլական կայսրությունը ներառում էր համաշխարհային պատմության մեջ ամենախոշոր հարակից տարածքը Դանուբից մինչև Ճապոնական ծով և Նովգորոդից մինչև Հարավարևելյան Ասիա:

Իր ծաղկման շրջանում այն ​​ներառում էր Կենտրոնական Ասիայի, Հարավային Սիբիրի, Արևելյան Եվրոպայի, Մերձավոր Արևելքի, Չինաստանի և Տիբեթի հսկայական տարածքներ: XIV դարի սկզբին կայսրության պաշտոնական միասնությունը վերականգնվեց փաստացի անկախ պետությունների դաշնության տեսքով։

3. Ռուսական կայսրություն (22,8 միլիոն կմ²)

Ռուսական կայսրությունը գոյություն է ունեցել 1721 թվականի հոկտեմբերի 22-ից մինչև Փետրվարյան հեղափոխությունը և 1917 թվականին հանրապետության հռչակումը։

Կայսրությունը հռչակվեց Հյուսիսային պատերազմի արդյունքներից հետո, երբ սենատորների խնդրանքով Ռուսաստանի ցար Պետրոս I Մեծը ընդունեց Համայն Ռուսիո կայսր և Հայրենիքի հայր տիտղոսները:

Ռուսական կայսրության մայրաքաղաքը եղել էր Սանկտ Պետերբուրգը, իսկ հետո Մոսկվան։

Ռուսական կայսրությունը ձգվում էր հյուսիսում դեպի Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս և հարավում՝ Սև ծով: Ռուսաստանի կայսրը, մինչև 1905 թվականը ուներ անսահմանափակ, բացարձակ իշխանություն։

1917 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Ալեքսանդր Կերենսկին երկիրը հռչակեց հանրապետություն։

4. Խորհրդային Միություն (22,4 միլիոն կմ²)

Խորհրդային Սոցիալիստական ​​Հանրապետությունների Միությունը, նաև ԽՍՀՄ-ը, Խորհրդային Միությունը պետություն է, որը գոյություն է ունեցել 1922-1991 թվականներին Արևելյան Եվրոպայի, Հյուսիսային, Կենտրոնական և Արևելյան Ասիայի մի մասի տարածքում։ ԽՍՀՄ-ը զբաղեցնում էր Երկրի բնակեցված ցամաքի գրեթե 1/6-ը; փլուզման պահին այն տարածքով աշխարհի ամենամեծ երկիրն էր։ Այն ձևավորվել է այն տարածքում, որը մինչև 1917 թվականը օկուպացված էր Ռուսական կայսրության կողմից՝ առանց Ֆինլանդիայի, Լեհական թագավորության մի մասի և որոշ այլ տարածքների։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ԽՍՀՄ-ը ցամաքային սահմաններ ուներ Աֆղանստանի, Հունգարիայի, Իրանի, Չինաստանի, Հյուսիսային Կորեայի, Մոնղոլիայի, Նորվեգիայի, Լեհաստանի, Ռումինիայի, Թուրքիայի, Ֆինլանդիայի, Չեխոսլովակիայի և ծովային սահմաններ ԱՄՆ-ի, Շվեդիայի հետ:

ԽՍՀՄ-ը ստեղծվել է 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին՝ միավորելով ՌՍՖՍՀ-ն, Ուկրաինական ԽՍՀ-ն, Բելառուսական ԽՍՀ-ն և Անդրկովկասյան ԽՍՀՄ-ն մեկ պետական ​​ասոցիացիայի մեջ՝ միասնական կառավարությունով, մայրաքաղաքը Մոսկվայում, գործադիր և դատական ​​իշխանությունները, օրենսդրական և իրավական համակարգերը:

ԽՍՀՄ-ը պաշտոնապես դադարեց գոյություն ունենալ 1991 թվականի դեկտեմբերի 26-ին։

5. Իսպանական կայսրություն (20,0 միլիոն կմ²)

Իսպանական կայսրություն — տարածքների և գաղութների մի շարք, որոնք գտնվում էին Իսպանիայի անմիջական վերահսկողության տակ Եվրոպայում, Ամերիկայում, Աֆրիկայում, Ասիայում և Օվկիանիայում: Իսպանական կայսրությունը, իր հզորության գագաթնակետին, համաշխարհային պատմության ամենամեծ կայսրություններից մեկն էր: Նրա ստեղծումը կապված է աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների դարաշրջանի սկզբի հետ, որի ընթացքում այն ​​դարձավ առաջին գաղութային կայսրություններից մեկը։ Իսպանական կայսրությունը գոյություն է ունեցել 15-րդ դարից մինչև 20-րդ դարի վերջը։ 1492 թվականին նրանք գրավեցին Գրանադան և ավարտեցին Պիրենեյան թերակղզում ընդդեմ մավրերի։ 16-րդ դարի վերջին — 17-րդ դարի սկզբին արշավախմբեր են ձեռնարկվել Ավստրալիսի տերրա-ն որոնելու համար, որի ընթացքում հայտնաբերվել են Հարավային Խաղաղ օվկիանոսի մի շարք արշիպելագներ և կղզիներ, որոնք հայտարարվել են իսպանական թագի սեփականություն, սակայն հաջողությամբ չեն գաղութացվել նրա կողմից։

20-րդ դարի սկզբին Իսպանիան դեռ շարունակում էր տիրել տարածքներ միայն Աֆրիկայում, Իսպանական Գվինեայում, Իսպանական Սահարայում և իսպանական Մարոկկոյում։ Այսօր Իսպանիան ունի միայն Կանարյան կղզիները և երկու անկլավներ Հյուսիսային Աֆրիկայի ափին:

Ներկայիս մեգապոլիսներ

1. Տոկիո

Արդեն վեց տարի է, ինչ աշխարհի ամենամեծ մետրոպոլիտեն շրջանների ցանկը գլխավորում է Ճապոնիայի մայրաքաղաք Տոկիոն: Նրա բնակչությունը 2010 թվականին կազմում էր ավելի քան 37մլն մարդ: Այս հսկայական մեգապոլիսը ունի մեկ քառակուսի կիլոմետրի վրա 4,400 մարդու խտություն:

Այն ​​բաժանված է տարբեր տարածքների և բազմաթիվ հնարավորությունների քաղաք է: Հարկ է նշել, որ Տոկիոյի հետ ագլոմերացիան ներառում է Յոկոհամա նավահանգստային քաղաքը, որն ունի ավելի քան երեք միլիոն բնակչություն, բայց նույնիսկ առանց դրա Ճապոնիայի մայրաքաղաքը կզբաղեցներ առաջին տեղը:

2. Ջակարտա

Աշխարհի ամենամեծ ագլոմերացիաների ցանկը շարունակում է Ինդոնեզիայի մայրաքաղաք Ջակարտան: Նրա բնակչությունը մինչև 2017 թվականի սկիզբը կազմում է գրեթե 32 միլիոն մարդ: Բայց բնակչության խտությունը երկու անգամ գերազանցում է Տոկիոյին և կազմում է 9,600 մարդ / կմ ²:

Սա, ի դեպ, վկայում է ցածր կենսամակարդակի մասին: Այս ագլոմերացիան գտնվում է Ջավա կղզու հյուսիս-արևմուտքում, անմիջապես ծովի ափին: Սա նրա խնդիրներից մեկն է, քանի որ անձրևոտ սեզոնի ընթացքում շատ ցածրադիր վայրեր հեղեղվում են:

Այս մետրոպոլիայի պատմությունը սկսվում է մ.թ. 39 թ., Երբ Ջակարտայի թագավորը հիմնում է իր մայրաքաղաքը, որը կոչվում է Սունդա Պուրա: Հիմնադրման պաշտոնական ամսաթիվը 1527 թվականի հունիսի 22 -ն է, երբ պորտուգալացիները վերցրին բնակավայրը և վերանվանեցին այն:

3. Դելի

Լավագույն երկուսից հետ է մնում Դելին ՝ 26.5 մլն. բնակչությամբ: Բնակչության խտությունը կազմում է 12 հազար մարդ մեկ քառակուսի կիլոմետրի վրա: Հարկ է նշել, որ 21 -րդ դարում այս ագլոմերացիայի բնակչությունը կրկնապատկվել է և շարունակում է աճել: Ամբողջ երկրից մարդիկ գալիս են այստեղ `ավելի լավ կյանք փնտրելու:

4. Մանիլա

Աշխարհի ամենամեծ քաղաքային ագլոմերացիաների ցանկի չորրորդ տեղը հատկացված է Ֆիլիպինների մայրաքաղաք Մանիլային: Թվում է, որ միացված է կղզու ազգ չի կարող լինել այդքան մեծ մայրաքաղաք, սակայն վերջին ուսումնասիրությունները հակառակն են հաստատում: Բնակչության խտությունն այստեղ նույնիսկ ավելի մեծ է և կազմում է 13,6 հազար քառակուսի կիլոմետրի վրա, իսկ ընդհանուր բնակչությունը փոքր-ինչ գերազանցում է 24 միլիոնը:

Քաղաքը գտնվում է Լուսոն կղզում, կլիման տաք է ամբողջ տարին: Բացի այդ, այստեղ հատվում են բազմաթիվ ծովային և երկաթուղային հանգույցներ:

5. Սեուլ

Մայրաքաղաք Սեուլը հինգերորդ տեղում է աշխարհի խոշորագույն մետրոպոլիտենների շրջանում: Սեուլի մետրոպոլիայի բնակչությունը ընդամենը 150 հազարով պակաս է, քան Մանիլայում: Նրա խտությունը կազմում է 8800 մարդ մեկ քառակուսի կիլոմետրի վրա, ինչը բավականին մեծ ցուցանիշ է:

Սեուլը երկրի բարձր տեխնոլոգիական կենտրոնն է, մարդկանց մեծ մասն ապրում է երկնաքերերում, և, հետևաբար, այդքան մարդ կա մեկ միավորի համար:

Առաջին և երկրորդ պարապմունքներ․ Մոնղոլական կայսրություն, ուսումնական նյութը բաժանել երկու մասի և սովորել:

Աղբյուր

Մաս 1

Մոնղոլական աշխարհակալ տերությունը գոյատևել է XIII դարից մինչև XIV դարի վերջին քառորդը: 

Մոնղոլական ցեղերը X–XI դարերում քոչվորական կյանք են վարել ներկայիս Մոնղոլիայի տարածքում և Արևելյան Սիբիրի հարավային շրջաններում: Առավել ուժեղ ցեղային միության անունով նրանք կոչվել են նաև թաթարներ:

Միմյանց դեմ կռվող ցեղերին միավորողն ու մոնղոլական պետության հիմնադիրը Չինգիս խանն էր (1155–1227 թթ.): Նրա ստեղծած տերությունը ներառել է Մոնղոլիան, Հարավային Սիբիրը, Հյուսիսային Չինաստանը, Միջին Ասիան: Մայրաքաղաքը Կարակորումն էր (1235 թ.): Չինգիս խանից հետո մեծ խան ընտրված որդու՝ Հոքաթայի (Ուդեգեյ) օրոք մոնղոլներն Արևելքում նվաճել են նաև Հյուսիսային Չինաստանը (1231–34 թթ.) և պատերազմ սկսել Կորեայի դեմ: 

1236 թ-ին մոնղոլական 150-հզ-անոց բանակը, Չինգիս խանի թոռ Բաթու խանի գլխավորությամբ, ներխուժել է Կամա-Վոլգայի Բուլղարիա, նվաճել այն:

1237 թ-ին կռվել Վոլգայի միջին հոսանքի շրջանի ժողովուրդների դեմ և 1237–40 թթ-ի ընթացքում նվաճել է Ռուսիայի իշխանությունները: 

1241 թ-ին Բաթու խանի հիմնական ուժերը ներխուժել են Հունգարիա, պարտության մատնել հունգարական 60-հզ-անոց զորքին: Մոնղոլական մի այլ ջոկատ ներխուժել է Լեհաստան, պարտության մատնել լեհ-գերմանական բանակը: Արևելյան Չեխիա ներխուժած մոնղոլական առանձին ջոկատներ հետ են մղվել, 1241 թ-ի վերջին մոնղոլական ամբողջ զորքը Հունգարիայից ժամանակակից Ավստրիայի և Խորվաթիայի տարածքներով շարժվել է դեպի Ադրիատիկ ծով:

Մաս 2

1242 թ-ին, ծովափնյա ամրոցների անհաջող պաշարումից հետո, Բաթու խանը Բոսնիայի, Սերբիայի և Բուլղարիայի տարածքներով նահանջել է Կենտրոնական Եվրոպայից: Մոնղոլները վերադարձել են Վոլգայի ստորին հոսանքի տափաստանները, որտեղ հիմնել են մոնղոլական տերության արևմտյան ուլուսը (վարչական միավոր)՝ Ոսկե Հորդան (գոյատևել է մինչև 1502 թ.): Թեև ռուսական երկրները չեն մտել նրա կազմի մեջ, բայց ռուս իշխանները մոնղոլական խաների հարկատուներն էին և նրանցից հրովարտակ էին ստանում իշխանավարելու համար: 

Նաև 1236–45 թթ-ին մոնղոլական զորքերը գրավել են Այսրկովկասը, Հայաստանը, Փոքր Ասիան:

Դեռևս 1253 թ-ին մոնղոլները գրավել էին Տիբեթը: 

նրանք նվաճել են Իրանը, Միջագետքը (1256 թ.).

1258 թ-ին մոնղոլները նվաճել են Բաղդադը և կործանել Արաբական խալիֆությունը, ներխուժել Ասորիք:

1267–79 թթ-ին նրանք նվաճել են Հարավային Չինաստանը.

Մինչև 1273 թ. նվաճել են Կորեայի տարածքի մեծ մասը, իսկ 1274 և 1281 թթ-ին 2 անհաջող արշավանք ձեռնարկել Ճապոնիայի դեմ:

Մոնղոլական և չինական զորքերը 1277, 1282, 1287 թթ-ի արշավանքներից հետո գրավել են Բիրման, սակայն 1291 թ-ին վտարվել են այնտեղից:

Մոնղոլա-չինական զորքի և նավատորմի բազմաթիվ հարձակումները Վիետնամի վրա (1257–58, 1284–85, 1287–88 թթ.) անհաջողության են մատնվել: 

1300 թ-ին Բիրմա կատարած արշավանքով ավարտվել են մոնղոլական նվաճումները, որոնք ուղեկցվել էին բնակչության զանգվածային կոտորածներով, ավարառությամբ, քաղաքների ու գյուղերի ամայացմամբ, մշակութային արժեքների ոչնչացմամբ:

1368 թ-ին մոնղոլները վտարվել են Չինաստանից:

XIV դարի 2-րդ կեսին վերացվել է մոնղոլական տիրապետությունը Իրանում, Այսրկովկասում, Հայաստանում, Միջին Ասիայում: 

XIV դարի վերջին քառորդին Մոնղոլական կայսրությունը դադարել է գոյություն ունենալուց:XIV դարի վերջին քառորդին Մոնղոլական կայսրությունը դադարել է գոյություն ունենալուց:

Աղբյուրներ՝ 1, 2

Լևոն Ե — ն ծնվել էր 1310թ — ին և մահացել էր օգոստոսի 28 — ին, 1341թ — ին: Եղել է Կիլիկիայի թագավոր 1320թ — ից մինչև 1342թ։ Նրա հայրը Օշին Ա — ն էր, իսկ մայրը՝ Իզաբելլա Գ — ն: Հեթումյանների թագավորական հարստությունից էր:

1320թ — ին՝ երբ նա եղել էր 10 տարեկան, բարձրացել է Կիլիկիայի գահին և հաջորդել հորը։ Թագավորի անչափահասության պատճառով սկզբում երկիրը կառավարել են խնամակալ իշխանները, որոնցից կարևոր դեր է խաղացել Կոռիկոս բերդի տեր Օշինը։
1329–ին Լևոնի հրամանով սպանվեցին նրա՝ լատինամոլ քաղաքականությունն ընդդիմացող Ալիս թագուհին, Օշին պայլը, նրա եղբայր Կոստանդին սպարապետը և ուրիշներ, որոնք մեղադրվեցին արքունի բերդեր յուրացնելու մեջ։
Լևոնը ամուսնացավ Կիպրոսի Հենրիկոս Բ թագավորի այրու հետ, սպանված հայ իշխանների կալվածներն ու պաշտոնները տվեց լատինացի իշխանների՝ հուսալով նրանց միջամտությամբ օգնություն ստանալ եվրոպական պետություններից։
Լևոնի նոր բանակցություններն արևմտաեվրոպական պետությունների հետ դիտելով թշնամական գործողություն, Եգիպտոսի սուլթանության և Հալեպի ամիրայի զորքերը 1335–ին և 1336–ին վերստին ասպատակեցին Կիլիկիան։
1337–ին Լևոնի խնդրանքով ստորագրվեց հաշտություն.Կիլիկիայի հարավ–արևելյան շրջանները և Այաս նավահանգստային քաղաքը անցան Եգիպտոսին։ Լևոնը պարտավորվեց չդաշնակցել Արևմուտքի պետություններին։ Լևոնը ճիշտ չգնահատեց միջազգային քաղաքական իրադրությունը, իր լատինամոլությամբ ավելի սրեց պայքարը ունիթոռների և հակաունիթոռների միջև, ջլատեց երկրի ուժերը՝ արագացնելով երկրի անկումը։
Լևոնը հանկարծամահ եղավ՝ առանց ժառանգ թողնելու, որից հետո ընդհատվեց Ռուբինյան–Հեթումյան տոհմի արական ճյուղը։

Լևոն Բ

Լևոն Բ-ն ծնվել էր 1150թ-ին և մահացել էր 1219թ-ին: Նա եկել էր իշխանության 1187թ — ին և եղել է թագավոր մինչև մահը: Եղել էր Ռուբինյանների արքայատոհմից։ Լևոնը թագադրվեց 1198 թվականի հունվարի 6-ին: Լևոնի օրոք Կիլիկիայի Հայկական թագավորության սահմանները շատ էին ընդարձակվել: Կիլիկիայից բացի Լևոնի վեհապետության ներքո էին Պանփիլիան, Իսավրիան, Լիկայոնիան և Գերմանիկեն։ Երկիրը պաշտպանելու համար նա վերաշինեց հին բերդերը, հիմնեց նոր ամրություններ, կառուցեց բազմաթիվ հսկիչ դիտանոցներ, ստեղծեց մշտական հզոր բանակ, հաստատեց ռազմական ուսուցման որոշակի կարգ ու կանոն։ Նա նորոգեց հին վանքերը, հիմնեց նորերը և նրանց կից բացեց վարժարաններ։ Լևոնը հրավիրեց շատ գիտնականների ու արվեստագետների, լավ պայմաններ ստեղծեց նրանց գործունեության համար։

Զաբել Ա

Զաբել Ա-ն ծնվել էր հունվարի 25, 1216, 1217, 1212, 1213թ-ին ^{(ճիշտ ծննդյան տարին հայտնի չէ)}: Մահացել էր հունվարի 23-ին, 1252թ-ին: Եղել էր թագուհի 1219թ-ից մինչև 1252, 1226-ի հունիսից կառավարել էր Հեթում Ա-ի հետ: Զաբելը թագադրվել էր 1226թ-ին, մայիսի 14-ին: Զաբելը հմուտ է եղել ուսման և գիտության մեջ, նպաստել շինարարական աշխատանքներին, 1238 թվականին ամուսնու հետ վերաշինել է տվել Անդուլ մենաստանը և դարձրել ամառանոց։ Սիսում կառուցել է տվել Կաթողիկե և Սբ․ Մարինե եկեղեցիները, 1241 թվականին հիմնել է հիվանդանոց։

Հեթում Ա

Հեթում Ա-ն ծնվել էր 1215թ-ին և մահացել էր 1270թ-ին, հոկտեմբերի 28-ին: Կիլիկիայի գահ է բարձրացել 1226 թվականին՝ հիմնելով Հեթումյանների արքայատոհմը։ Հեթում Ա-ն իշխեց 1226-1269թթ: Հեթումի օրոք ավելի կենտրոնացվեց միապետական իշխանությունը, հաղթահարվեցին ներքին երկպառակությունները։ Հզորացնելով ռազմական ուժերը, ամրացնելով պետության սահմանները՝ Հեթումը վարել է խաղաղասեր արտաքին քաղաքականություն, որի պայմաններում զարգացավ տնտեսությունն ու մշակույթը։

Լևոն Գ

Լևոն Գ-ն ծնվել էր 1236թ-ին, հունվարի 24-ին և մահացել էր 1289թ-ին, փետրվարի 6-ին: Հեթում Ա–ի ավագ որդին է։ Հեթումյան արքայատան երկրորդ գահակալը։ Նա իշխեց 1269թ-ից մինչև 1289թ: Լևոնի ներքին քաղաքականությունը նպաստել է երկրի տնտեսության ու մշակույթի զարգացմանը։ 1271 թ.–ին նա վերանորոգեց վենետիկցիների, իսկ 1288 թ.–ին՝ ջենովացիների հետ կնքած առևտրական պայմանագրերը։ Լևոնը հատել է ոսկյա, արծաթյա և պղնձյա դրամներ, որոնք շրջանառության մեջ են եղել նաև օտար երկրներում։

Կիլիկիայի հայկական պետութունը միջնադարյան ավատատիրական պետություն էր 1080–1375 թթ-ին` Միջերկրական ծովափի հյուսիսարևելյան անկյունում: Անվանվել է նաև Կիլիկիա, Կիլիկյան Հայաստան, Հայոց Կիլիկիա, Սիսուան, Հայաստան Փոքր, Հայոց աշխարհ: 

Ապրել է զարգացման 2 փուլ՝ Մեծ իշխանապետություն (1080–1198 թթ.) և թագավորություն (1198–1375 թթ.): 

Կիլիկիայի բնաշխարհը բաժանվում է Դաշտային Կիլիկիա և Լեռնային Կիլիկիա հատվածների:

Տավրոսի լեռնաշղթան, հյուսիս-արևմուտքից ձգվելով հարավ-արևելք՝ մինչև Անտիտավրոսի ճյուղերը, Կիլիկիան պատնեշում էր փոքրասիական երկրներից:

Մ.թ.ա. 83 թ-ին Հայոց Տիգրան Բ Մեծ թագավորը Դաշտային Կիլիկիան միացրել է իր տերությանը, իսկ Լեռնային Կիլիկիան անցել է նրա դաշնակից Միհրդատ VI Պոնտացուն:

Մ. թ. ա. I դարից Կիլիկիայում ասորիների, հրեաների, հույների հետ միասին մեծ թվով հայեր են ապրել: Հայերի համար Կիլիկիայում բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվել, երբ Բյուզանդիան 1071 թ-ի Մանազկերտի ճակատամարտում պարտություն է կրել սելջուկ-թյուրքերից: Ստեղծվել են հայկական իշխանություններ:

Կիլիկյան Հայաստանը Մեծ իշխանապետության ժամանակաշրջանում
Իշխանապետության հիմնադիր-իշխանը Ռուբեն Ա-ն (1080–95 թթ.)  է: Նրա անունով իշխանապետությունը պատմագիտության մեջ կոչվում է Ռուբինյանների: Անիի Բագրատունյաց թագավորության անկումից (1045 թ.) մի քանի տասնամյակ անց Բագրատունի վերջին թագակիր Գագիկ Բ-ի (1042–45 թթ.) թիկնապահ Ռուբեն իշխանը հայոց նոր պետականություն ստեղծեց Կիլիկիայում: Տեղի հայերի աջակցությամբ տիրանալով Լեռնային Կիլիկիայի Բարձրբերդ, Կոպիտառ ու Կոռոմոզոլ (Կոլիմոզոլ) բերդերին՝ նա 1080 թ-ին թոթափեց Բյուզանդիայի գերիշխանությունը և հիմնեց անկախ ու ընդարձակ  իշխանություն:

Ռուբենի ավագ որդի Կոստանդին Ա-ն (1095– 1100 թթ.) սելջուկյան թյուրքերից և բյուզանդացիներից ազատագրեց մի շարք հայաբնակ գավառներ, քաղաքներ ու բերդեր: Թորոս Ա իշխանը (1100–29 թթ.), շարունակելով  հոր՝ Կոստանդին Ա-ի` պետության սահմաններն ընդարձակելու քաղաքականությունը, 1104 թ-ին, պարտության մատնելով բյուզանդական զորքերին, ազատագրեց Սիս, Անարզաբա քաղաքները, իր իշխանությանը միացրեց Դաշտային Կիլիկիայի զգալի մասը:

Թորոս Ա-ի եղբորը՝ Լևոն Ա-ին (1129–37 թթ.), հաջողվեց գահակալման սկզբին անխախտ պահել երկրի սահմանները: 1132 թ-ին բյուզանդական տիրապետությունից ազատագրեց Մամեստիա,  Ադանա, Տարսոն քաղաքները և ծովեզրյա հայաշատ գավառները: 1135–36 թթ-ին, կռվելով Անտիոքի դքսության ու Երուսաղեմի թագավորության դեմ, հաջողությամբ ազատագրեց Կիլիկիայի հարավարևելյան հայաբնակ շրջանները: 

1137 թ-ին Բյուզանդիայի Հովհաննես Կոմնենոս կայսրը Միջերկրական ծովով ներխուժեց Կիլիկիա, գրավեց ողջ Կիլիկիան և գերեվարեց Լևոն Ա-ին ու նրա 2 որդիներին: 1143 թ-ին Լևոն Ա-ի որդի Թորոս Բ իշխանը (1145–69 թթ.) կարողացավ փախչել գերությունից և, եղբայրների՝ Ստեփանեի ու Մլեհի օգնությամբ համախմբելով հայկական ուժերը, ազատագրեց երկիրը բյուզանդական և սելջուկ-թյուրքական զավթիչներից, վերականգնեց 1137 թ-ից ընդհատված Հայոց պետականությունը: 

1152 թ-ին վերստին Կիլիկիա ներխուժեցին բյուզանդական զորքերը՝ Անդրանիկոս Կոմնենոսի հրամանատարությամբ: Հայկական բանակը հանկարծակի գրոհով ջախջախեց թշնամուն: Լքելով բանակը՝ Կոմնենոսն ապաստանեց Անտիոքի դքսի մոտ: Բյուզանդական զորքերի հետագա արշավանքները ձախողվեցին, և կայսրը ստիպված եղավ Թորոս Բ-ին պատվել Պան Սեբաստոս բարձրագույն տիտղոսով և հաշտություն կնքել նրա հետ: Իշխանության սահմանները պաշտպանելու համար Թորոս Բ-ն պահում էր 30-հզ-անոց բանակ: Նրա գործունեությունը նշանավորվեց Կիլիկիայի հայկական հողերի միավորման և պետականության ամրապնդման հետևողական քաղաքականությամբ:Թորոս Բ-ին հաջորդած Մլեհ իշխանը (1169–75 թթ.) բյուզանդացիներից և խաչակիրներից ազատագրեց երկրի ծովեզրյա շրջաններն ու Տարսոն, Ադանա, Պոմպեապոլիս քաղաքները: 1173 թ-ին պետության մայրաքաղաքը Վահկայից տեղափոխեց Սիս (հնում՝ Փլավիոպոլիս), որը դարձավ Կիլիկյան Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական և մշակութային գլխավոր կենտրոնը: Դավադրության զոհ դարձած Մլեհին հաջորդեց նրա եղբայր Ստեփանեի ավագ որդին՝ Ռուբեն Գ իշխանը (1175–81 թթ.): Վերջինիս գահակից եղբայր Լևոնը 1180-ական թվականներին օտարազգիներից մաքրեց ծովեզերքը՝ Ալեքսանդրետից Սելևկիա, որը կարևոր նշանակություն ունեցավ երկրի տնտեսական և քաղաքական զարգացման համար:Արտաքին թշնամիներին հաղթելուց հետո Ռուբեն Գ-ն, փորձելով սանձել անջատամետ որոշ իշխանների, 1182 թ-ին պաշարեց Լամբրոնը՝ Հեթումյան հզոր իշխանության կենտրոնը, սակայն գրավել չկարողացավ: Կենտրոնական իշխանության դեմ պայքարում Հեթումյաններն օգնություն խնդրեցին Անտիոքի դուքս Բոհեմունդից: 1185 թ-ին վերջինս խաբեությամբ Ռուբեն Գ-ին հրավիրեց Անտիոք և ձերբակալեց: Լևոն Բ-ի ջանքերով գերեդարձ Ռուբեն Գ-ն 1187 թ-ին իշխանությունը կամովին հանձնեց նրան: Լևոն Բ-ի իշխանապետության տարիներին (1187–98 թթ.) պետությունը հզորացել է, բարձրացել է նրա միջազգային հեղինակությունը, և նախադրյալներ են ստեղծվել թագավորություն հիմնադրելու համար:Կիլիկիան թագավորության ժամանակաշրջանումԹագավորության և Ռուբինյան արքայատան հիմնադիրը Լևոն Բ Մեծագործն է (1198–1219 թթ.): 1196 թ-ին խաչակրաց նոր արշավանքի ժամանակ Գերմանիայի զորքերի առաջնորդ Լյուբեցկի Կոնրադ արքեպիսկոպոս ծիրանավորը Հայնրիխ VI կայսեր հանձնարարությամբ Լևոն Բ-ին օծել է Հայոց թագավոր: Լևոն Բ-ի թագադրումը (1198 թ.) դիտվել է որպես քաղաքական մեծ իրադարձություն՝ Հայոց կործանված թագավորության վերականգնում: Նրա օրոք թագավորության սահմանները տարածվել են Սելևկիայից մինչև Անտիոք, Միջերկրական ծովեզերքից հասել Տավրոսի ու Անտիտավրոսի լեռները: Բուն Կիլիկիայից բացի՝ թագավորության մեջ մտել են Պամփիլիան, Իսավրիան, Լիկանիան, Կադառնիան ու Գերմանիկեն: Լևոն Բ-ն Հայոց գահաժառանգ է հռչակել իր մանկահասակ դուստր Զաբելին (Հայոց թագուհի՝ 1219–22 թթ-ին), իսկ մահից առաջ պետության խնամակալներ է կարգել Կոստանդին սպարապետին, Գաստոնի տեր Ադանին և Հովհաննես Զ Սսեցի կաթողիկոսին: 1222 թ-ին Զաբելին ամուսնացրել են Անտիոքի դուքս Բոհեմունդի 16-ամյա որդի Ֆիլիպի հետ և նրան հանձնել գահը, պայմանով, որ  հարգի հայ իշխանների իրավունքները, հայոց հավատն ու սովորույթները: Սակայն Ֆիլիպը հոր սադրանքով չի կատարել խոստումը, որի համար Կոստանդինը 1225 թ-ին ձերբակալել և մահապատժի է ենթարկել նրան: Իշխանությունն իր ձեռքում կենտրոնացրած Կոստանդինը 1226 թ-ին ավելի քան 60 իշխանների հետ գումարել է խորհրդակցություն, որոշել իր 13-ամյա որդի Հեթումին պսակել Զաբելի հետ և հռչակել Հայոց թագավոր: Մինչև որդու չափահաս դառնալը ինքն է վարել երկրի գործերը, եղել թագավորության խնամակալ: Հեթում Ա-ն (1226–69 թթ.) դարձավ նոր արքայատոհմի` Հեթումյանների հիմնադիրը: Նրա գահակալման ժամանակ մոնղոլ-թաթարները սկսել են սպառնալ Կիլիկիայի թագավորությանը: 1254 թ-ին Հեթում Ա-ն մեկնել է Կարակորում՝ մոնղոլների մայրաքաղաքը, արքունիքի հետ փոխօգնության պայմանագիր կնքել, որն ամրապնդել է Կիլիկիայի միջազգային հեղինակությունը: 1256–62 թթ-ին Իկոնիայի սուլթանությունից ազատագրվել են Հերակլեա և Մանիոն սահմանային բերդերը, Կապադովկիայի հարավային շրջանները, ինչպես նաև Մարաշ, Այնթապ, Բեհեստ քաղաքներն ու դրանց շրջակայքը: Նոր վերելք ապրող Եգիպտոսի սուլթանությունը 1266 թ-ին մեծ ուժերով ներխուժել է Կիլիկիա.  Մառիի ճակատամարտում հայկական զորամասի պարտությունից հետո թշնամին գրավել ու կողոպտել է Սիսը և այլ քաղաքներ, գերեվարել բազմահազար հայերի: Հեթում Ա-ն, որոշ բերդեր զիջելով Եգիպտոսի սուլթանությանը, 1268 թ-ի հուլիսին հաշտություն է կնքել և գերությունից ազատել գահաժառանգ Լևոնին: 1269 թ-ին Տարսոն քաղաքում Լևոն Գ-ին օծելով թագավոր (1269–89 թթ.)՝ ծերացած Հեթումը մտել է Դրազարկի վանքը: Լևոն Գ-ի գահակալման սկզբնական տարիներին հայոց թագավորությանն արևելքից սպառնացել է Եգիպտոսի սուլթանությունը, հյուսիսից՝ Իկոնիայի թյուրքերը, երկրի ներսում սրվել են ավատատիրական երկպառակությունները: 1275 թ-ին Եգիպտոսի սուլթանության զորքերը ներխուժել են Կիլիկիա, ավերել ու կողոպտել են մի շարք բնակավայրեր: Սակայն Սիս քաղաքի մոտ հայկական բանակը Սմբատ Սպարապետի գլխավորությամբ ջախջախել է թշնամուն և ազատագրել երկիրը: Ապա Լևոն Գ-ն հաղթել է  Իկոնիայի սուլթանին և թաթար-մոնղոլական օժանդակ ուժերով արշավել Ասորիք: Փոփոխակի հաջողություններով կռիվները շարունակվել են շուրջ 1 տասնամյակ: 1285 թ-ին Լևոն Գ-ն և Եգիպտոսի սուլթանը ստորագրել են 10-ամյա հաշտության պայմանագիր: 1271 թ-ին վերանորոգվել են վենետիկցիների, 1288 թ-ին՝ ջենովացիների հետ կնքված առևտրական պայմանագրերը, հատել են ոսկե, արծաթե և պղնձե դրամներ: Լևոն Գ-ի հովանավորությանն են արժանացել հայ մշակույթի նշանավոր գործիչներ Վարդան Մեծը, Ստեփանոս Օրբելյանը, Հովհաննես Երզնկացին, Վահրամ Րաբունին և ուրիշներ:Լևոն Գ-ին հաջորդած Հեթում Բ թագավորը (1289–1303 թթ.), հիասթափվելով թուլացած և մահմեդականացած մոնղոլների հետ դաշինքից, դիմել է Հռոմի պապի և Արևմուտքի պետությունների օգնությանը՝ ավելի սրելով մահմեդական հարևանների  թշնամանքը: 1292 թ-ին եգիպտական զորքերը գրավել են Հռոմկլան և գերել Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցի կաթողիկոսին: Նոր կաթողիկոս Գրիգոր Է Անավարզեցին (1293–1307 թթ.) հարկադրված էր աթոռը տեղափոխել Սիս: Դժգոհ  Հեթում Բ-ի ապաշնորհ քաղաքականությունից՝ նրա եղբայր Սմբատը գրավել է գահը և բանտարկել Հեթումին: Իսկ 1288 թ-ին գահը նրանից խլել է մյուս եղբայրը՝ Կոստանդինը: Օգտվելով երկրում բռնկած գահակալական կռիվներից՝ նույն թվականի գարնանը Եգիպտոսի սուլթանության և հարևան ամիրությունների զորքերն ավերել ու կողոպտել են երկրի արևելյան շրջանները, նվաճել Ջահան գետից հարավ ընկած հողերը՝ Հումուս, Թիլ, Համդուն, Կվայրան, Նողայր, Մարաշ և այլ բերդաքաղաքներ: 1299 թ-ին վերստին գահ բարձրացած Հեթում Բ-ն մոնղոլների օգնությամբ վերագրավել է դրանք: 1301 թ-ին Հեթում Բ-ն թագավոր է  օծել մանկահասակ եղբորորդուն՝ Լևոն Դ-ին (1301–08 թթ.), դարձել նրա խնամակալը՝ «թագավորահայրը», և շարունակել լատինամետ քաղաքականությունը:  Արևմուտքի պետություններն օգնության փոխարեն պահանջել են, որ Հայ առաքելական եկեղեցին ընդունի կաթոլիկություն և ենթարկվի Հռոմի պապին: 1307 թ-ին մայրաքաղաք Սսի Սբ Սոփիա մայր տաճարում Լևոն Դ-ն քննել է կաթոլիկ եկեղեցուն միանալու առաջարկը: Թեև արքունիքի ճնշմամբ ժողովն ընդունել է եկեղեցիների միավորման պահանջը, սակայն ժողովուրդը մերժել է այն և պայքարել լատինասեր հոսանքի՝ ունիթորների դեմ, որի հետևանքով խախտվել է երկրի հասարակական-քաղաքական միասնությունը: Լևոն Դ-ի քայլը դիտելով որպես խաչակիրներին Արևելք հրավիրելու նոր փորձ՝ մոնղոլ զորավար Փիլարղուն Անարզաբա քաղաքում դավադրաբար սպանել է թագավորին և նրան ուղեկցող 40 հայ իշխաններին: Հայկական զորքերը` Հեթում Բ-ի եղբայրներ Օշինի և Ալինախի գլխավորությամբ, սպանել են Փիլարղուին ու ոչնչացրել նրա ջոկատը, որով փաստորեն վերջ է դրվել հայ-մոնղոլական զինակցությանը: Լևոն Դ-ին հաջորդած Օշին Ա-ն (1308–20 թթ.) Հռոմի պապի պահանջով 1309 թ-ին հրավիրել է նոր ժողով՝ Սսի ժողովի որոշումները վերաքննելու և կենսագործելու հորդորով: Հանդիպելով ազգային ուժերի համառ դիմադրությանը՝ Օշին Ա-ն առժամանակ դադարեցրել է  կրոնական վեճերը: 1316 թ-ին Ադանայում գումարված նոր ժողովում կաթոլիկ եկեղեցուն միանալու որոշումը կրկին չի իրականացվել ժողովրդի դիմակայության շնորհիվ: 1318 թ-ին Եգիպտոսի մամլուքներն ու Իկոնիայի թուրքմեն կարամանները ներխուժել են Կիլիկիա և ասպատակել Տարսոնի շրջակայքը: Հայկական զորքերը՝ Կոռիկոսի տեր Օշին պայլի առաջնորդությամբ, զգալի կորուստների գնով հետ են մղել թշնամուն: Օշին Ա-ին հաջորդել է նրա 10-ամյա որդի Լևոն Ե-ն (1320–42 թթ.): Սկզբում երկիրը կառավարել են նրա խնամակալ իշխանները, հատկապես Կոռիկոս բերդի տեր Օշին Ա-ն, որը ճնշել է ունիթորների խռովությունը, կանխել Եգիպտոսի սուլթանության և թուրքմեն կարամանների առաջխաղացումը, դրացիների հետ վարել է խաղաղ գոյակցության քաղաքականություն: Սակայն չափահաս դառնալուց հետո Լևոն Ե-ն խաչակրաց նոր արշավանքի  հորդորով դիմել է եվրոպացիներին: Եգիպտոսի սուլթանության և Հալեպի ամիրի զորքերը  1335  և 1336 թթ-ին վերստին ասպատակել են Կիլիկիան: 1337 թ-ին Լևոն Ե-ն ծանր պայմաններով  հաշտություն է կնքել, որով երկրի հարավարևելյան շրջանները (Սև լեռներից մինչև Ջահան գետ) և Այաս նավահանգստային քաղաքն անցել են Եգիպտոսին, իսկ ինքը պարտավորվել է չդաշնակցել Արևմուտքի պետությունների հետ: Լևոն Ե-ի մահով (1342 թ.) ընդհատվել է Ռուբինյան-Հեթումյան տոհմի արական ճյուղը: Ունիթորները հայոց գահը հանձնել են Կիպրոսի Լուսինյանների արքայատան ներկայացուցիչ Գվիդոնին (Կի), որը 1310 թ-ին հոր՝ Ամորի Բ-ի դավադիր սպանությունից հետո 4 եղբայրների և մոր՝ Զաբելի (Լևոն Գ Հեթումյանի դուստրը) հետ փախել էր Կիլիկիա և ապրել Լևոն Ե-ի արքունիքում: 1343 թ-ին Գվիդոնը 300 ֆրանկ զինվորների ուղեկցությամբ վերադարձել է Կիլիկիա և հայկական ծեսով օծվել Հայոց թագավոր՝ Կոստանդին Գ անունով: Նրա լատինամետ քաղաքականությունը բորբոքել է ժողովրդի դժգոհությունը: 1344 թ-ին հայրենասեր ուժերը` իշխան Օշին Բակուրանի գլխավորությամբ, ապստամբել և Ադանայում սրատել են Կոստանդին Գ-ին ու նրա ֆրանկ պալատականներին: Իշխանների խորհուրդը թագավոր է ընտրել Հեթումյանների ազգական, Նղրի տեր մեծ մարաջախտ Բաղդինի որդի Կոստանդին Դ-ին (1345–63 թթ.): Մահմեդական ամիրությունների հարձակումները պարբերաբար կրկնվել են 1340–50-ական թվականներին: 1360 թ-ին մամլուքները նվաճել են Դաշտային Կիլիկիան՝ Տարսոն և Ադանա քաղաքներով: 1369 թ-ին Եգիպտոսի 60-հզ-անոց բանակը պաշարել է Սիսը, սակայն,  չկարողանալով գրավել միջնաբերդը, նահանջել է: 1373 թ-ին ունիթորները դավադրաբար սպանել են Կոստանդին Ե թագավորին և գահը հանձնել Ջիվան Լուսինյանի որդի Լևոն Զ-ին, որն իր լատինամետ քաղաքականությամբ հարուցել էր հայերի և շրջակա մահմեդական պետությունների դժգոհությունը: Եգիպտոսի սուլթան Մելիք-Աշրաֆի զորքերը ներխուժել են Կիլիկիա և 1375 թ-ի հունվարի 5-ին պաշարել Սիսը: Փետրվարի 24-ին նրանց միացել են Հալեպի ամիրության զորքերը: Հայկական սակավաթիվ ուժերը, ամրանալով Սսի միջնաբերդում, շուրջ 3 ամիս հերոսաբար դիմադրել են թշնամուն: Ապրիլի 22-ին Լևոն Զ-ն հաշտություն է խնդրել և, իր անձի ապահովության երաշխիք ստանալով, բերդը հանձնել թշնամուն: Սսի անկումը հայ պատմիչները գնահատել են որպես հայոց պետականության կործանում: Ներքին երկպառակությունները և արտաքին հարձակումներն ի վերջո հանգեցրին Կիլիկիայի հայկական պետության կործանմանը:  Լևոն Զ-ն իր ընտանիքի, կաթողիկոսի և շուրջ 20 հայ մեծամեծների հետ գերեվարվել է Կահիրե: 1382 թ-ի սեպտեմբերին թագավորն ազատվել է գերությունից և մեկնել Եվրոպա:
Կիլիկյան Հայաստանի պետական կարգը,  գիտությունը, գրականությունը և մշակույթը
Կիլիկյան Հայաստանն ավատատիրական միապետություն էր: Պետական կարգը գերազանցապես ձևավորվել է ավատատիրական Հայաստանի ավանդույթների հիման վրա՝ Մերձավոր Արևելքում հաստատված խաչակիր ասպետների իշխանությունների և եվրոպական պետությունների կառավարող մարմինների  ազդեցությամբ: Թագավորը՝ որպես պետության գլուխ և երկրի գերագույն տեր, օժտված էր բացառիկ իրավունքներով ու առանձնաշնորհումներով: Նա իր մշտական դեսպաններն է ունեցել Հռոմում, Նեապոլում, Կոստանդնուպոլսում, Ֆրանսիայում, Անգլիայում, Եգիպտոսում, Մոնղոլիայում և այլուր:Թագավորությունը կառավարվում էր արքունիքի գործակալությունների և Վերին  ատյանի միջոցով: Ատյանի նիստերին մասնակցում էին խոշոր իշխանները՝ բերդատեր պարոնները: Վերին ատյանը խորհրդատուի իրավասություն ուներ, նիստերը վարում էր թագավորը: Պետության ազդեցիկ գործակալություններից էր պայլությունը կամ խնամակալությունը: Պայլը  թագավորի առաջին խորհրդականը և գահաժառանգի դաստիարակն էր, իսկ գահակալի անչափահասության դեպքում՝ նրա խնամակալն ու պետության կառավարիչը: Նա պետությունը կառավարել է նաև երկրից թագավորի բացակայության ժամանակ: Սպարապետության գործակալը՝ սպարապետը կամ գունդստաբլը, ռազմական ուժերի հրամանատարն էր, թագավորի առաջին տեղակալը. գլխավորել է ինչպես արքունի, այնպես էլ իշխանական զորամիավորումները: Բանակի սպառազինման և պարենավորման գծով սպարապետի տեղակալը կոչվել է մարաջախտ: Արքունի դպրապետության (քարտուղարություն) գործակալը՝ ջանցլերը (կանցլեր) կամ ատենադպիրը, վարել է արտաքին գործերը, կազմել և թագավորի հետ ստորագրել է պետական հրովարտակները, շնորհագրերը: Նա է պահել պետական կնիքը, ղեկավարել դիվանագիտական հարաբերությունները, թագավորի անունից բանակցություններ  վարել օտարերկրյա պետությունների հետ: Այդ պաշտոնը սովորաբար վարել է Սսի ընտրված արքեպիսկոպոսը, երբեմն՝ օտար լեզուների գիտակ, տաղանդավոր անձ (օրինակ՝ Վահրամ Րաբունի վարդապետը): Սեղանապետության գործակալը ղեկավարել է արքունի տան եկամուտներն ու ծախսերը, պալատի տնտեսությունը, համարվել թագավորի խորհրդական և «հավատարիմն տանն արքայի»: Մաքսապետության գործակալը ղեկավարել է պետական եկամուտները, մաքսային ու տուրքային գործերը, ներքին և արտաքին առևտրական հարաբերությունները: Նրան են ենթարկվել քաղաքների, նավահանգիստների ու մաքսատների վերակացուները և մյուս պաշտոնյաները: Արքունիքում գործել են նաև այլ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ՝ իշխանաց իշխանը, թագադիր իշխանը, սուրհանդակապետը (պետական փոստի գործակալ) և այլն: Մեծ հեղինակություն է վայելել տիկնանց տիկինը՝ թագուհին: Նա մասնակցել է արքունի և իշխանական խորհրդի նիստերին, քաղաքական մեծ դեր խաղացել հատկապես թագավորի բացակայության կամ մահվան դեպքում:Կիլիկիայում առաջընթաց է ապրել հայ պատմագիտությունը: XIII դարից պատմագրությամբ զբաղվել են նաև աշխարհիկ պետական գործիչները՝ Սմբատ Սպարապետը, Հեթում Բ թագավորը, Հեթում Պատմիչը և ուրիշներ:Սմբատ Սպարապետի (Գունդստաբլ) «Տարեգիրքն» ընդգրկում է 952–1272 թթ-ի պատմությունը: Նախորդ ժամանակաշրջանի պատմությունը նա շարադրել է գլխավորապես Մատթեոս Ուռհայեցու, Միքայել Ասորու, Գուլիելմոս Տյուրոսացու տեղեկությունների հիման վրա: Իսկ իր սպարապետության ժամանակաշրջանը (1226–76 թթ.) շարադրել է որպես պատմական դեպքերին ու իրադարձություններին մասնակից և ականատես: Կոռիկոսի բերդատեր իշխան Հեթում Պատմիչը XIII դարի վերջին եղել է Հեթում Բ թագավորի դեսպանը մոնղոլական իշխանության արքունիքում և, որպես հայկական զորքերի հրամանատար, հայ-մոնղոլական բանակում մասնակցել է Եգիպիոսի ու Իկոնիայի սուլթանությունների դեմ պատերազմներին: Հեթումի գրչին է պատկանում նաև մի ժամանակագրություն, որն սկսվում է վերջին հայ Բագրատունի թագավոր Գագիկ Բ-ի սպանության թվականից (1079 թ.) և ավարտվում Հեթում Բ-ի, նրա որդի Լևոն Դ-ի ու բազմաթիվ հայ իշխանների եղերական կոտորածով (1307 թ.):Լևոն Զ Լուսինյանի քարտուղար և խոստովանահայր Հովհաննես Դարդելն իր «Ժամանակագրություն Հայոց» երկը գրել է Լևոն Զ-ի թելադրությամբ. ընդարձակ  շարադրել Է Կիլիկյան Հայաստանի պատմությունը, համառոտակի տեղեկություններ հաղորդել Հայաստանում քրիստոնեական դարձի և «Դաշանց թղթի» հաստատման ու հայ Բագրատունիների անկման մասին: XI–XIII դարերի Կիլիկիայի  քաղաքական իրադարձություններին իրենց երկերում անդրադարձել են Մատթեոս Ուռհայեցին, Գրիգոր Երեց Քեսունեցին, Սամուել Անեցին, Կիրակոս Գանձակեցին, Վարդան Արևելցին, Մաղաքիա Աբեղան և ուրիշներ:Կիլիկիայում հասարակական-քաղաքական հարաբերությունները կարգավորելիս սկզբնական շրջանում առաջնորդվել են «Կանոնագիրք Հայոց»-ով և ժողովների կանոնական որոշումներով: XII դարի վերջին Ներսես Լամբրոնացին, պակասը որոշ չափով լրացնելու համար, թարգմանել է բյուզանդական «Զինվորական օրենքները», իսկ XIII դարի կեսին Սմբատ Սպարապետը՝ «Անտիոքի ասիզները»: Սակայն այդ օրենքները հայերի համար օտար էին, ուստի Սմբատ Սպարապետը, օգտագործելով հայ միջնադարյան իրավագիտության նվաճումները, 1265 թ-ին կազմել է «Դատաստանագիրքը»` ազգային օրենսգիրքը: XII–XIV դարերում Կիլիկյան Հայաստանում նորովի դրսևորվեցին հայ գրական ավանդույթները, արմատավորվեցին ու զարգացան գրական նոր ժանրեր: Առանձնահատուկ տեղ ունի Ներսես Շնորհալու (Ներսես Դ Կլայեցի Ամենայն հայոց կաթողիկոս, XII դար) ստեղծագործությունը: Բարսեղ Քեսունեցին (XII դար) հայտնի է Մարաշի և Քեսունի լատին իշխան Պաղտուինի հիշատակին նվիրված վարքավկայաբանական մի գրվածքով, որը վարքի, վկայաբանության, աղոթքի, խոստովանության, քրիստոնեական քարոզի տարրերից հյուսված ինքնատիպ երկ է: Նշանավոր դեմքերից են առակագիր Վարդան Այգեկցին, բանաստեղծ, մատենագիր Գրիգոր Սկևռացին,  Գևորգ Սկևռացին (XIII դար, Գրիգոր Սկևռացու քեռորդին ու աշակերտը, գրել է մեկնություններ, ներբողներ, խրատներ, գանձեր, տաղեր), պատմիչ, աշխարհագետ Վարդան Արևելցին (XIII դար) և ուրիշներ:Կիլիկյան Հայաստանի գեղարվեստական ժառանգությունը հիմնականում ներկայացված է մանրանկարչությամբ, որմնանկարչությամբ ու քանդակագործությամբ, իսկ կիրառական արվեստը՝ ոսկերչության և արծաթագործության նմուշներով: Հռչակավոր է Կիլիկիայի մանրանկարչության դպրոցը, որի նշանավոր ներկայացուցիչներից են Սարգիս Պիծակը և Թորոս Ռոսլինը: Վերջինս ձեռագրեր է նկարազարդել նաև հայոց կաթողիկոսի և Հեթումյան թագավորների համար:Կիլիկյան Հայաստանի ճարտարապետությունը շարունակել է հայոց  շինարարական ավանդույթները: Երկրի բնաշխարհը,  աշխարհագրական դիրքը և զարգացման յուրահատուկ պայմանները մեծապես նպաստել են քաղաքների ու հատկապես բերդերի շինարարությանը:Կիլիկիայում զարգացում են ապրել նաև բժշկագիտությունն ու առողջապահական համակարգը: Այնտեղ են գործել նշանավոր բժշկապետներ Մխիթար Հերացին, Գրիգորիսը և ուրիշներ:XI–XIV դարերի Կիլիկիայի մշակույթը զարգացել է բուն Հայաստանի հետ փոխադարձ ու սերտ կապերի մեջ, հայ բազմադարյան մշակույթի ավանդույթների հիման վրա:

Османская империя была образована в 1299 г. С момента своего появления на Малой Азии османы начинают периодические войны с Византией за лидерство на полуострове, которые заканчиваются в 1453 году падением Константинополя, который переименовали в Стамбул и сделали новой столицей.

Уничтожив тысячелетнюю империю, султаны Османской империи продолжили завоевание Балкан, покорив Албанию, Черногорию, Болгарию.

К XVI веку границы османского государства простирались от Алжира до Персидского залива и от Крыма до Южного Египта.

В 1505 году Османская империя нанесла Венеции поражение в войне за контроль торговли в восточном Средиземноморье.

Эпоха Сулеймана Великолепного

На годы правления Сулеймана выдался настоящий расцвет государства османов. В 1521 году Сулейман завоевывает главную крепость рыцарей-иоанитов – остров Родос. За год до этого под его командованием был взят Белград.

В 1527 году Османская империя достигла максимума своих завоеваний в Европе, вторгнувшись в Австрию и Венгрию. В 1529 году турки пытались взять штурмом Вену, имея семикратный перевес, но погодные условия помешали им взять город.

Сулейман был искусным политиком. Дипломатические победы он любил больше военных. Еще в 1517 году французский король Франциск I предлагал императору Священной Римской империи союз с целью изгнания турок из Европы. Но Сулейману уже в 1525 году удалось договориться с королем Франции о заключении военного союза. Благодаря Франциску I впервые после крестовых походов в Иерусалиме начала вести службу католическая церковь.

Эпоха русско-турецких войн

Османское государство было соперником России за контроль над Черным морем. Геополитическое положение России требовало от нее получения выхода к Средиземноморью через Черное море. В период с 1568 по 1918 годы Россия и Османская империя воевали 12 раз. И если первые войны носили локальный характер за установление контроля над Украиной и Приазовьем, то уже начиная с 1768 года это были крупномасштабные военные кампании. Во время войн 1768-1774 и 1787-1791 годов Османская империя потеряла причерноморские территории от Днепра до Южного Буга и лишилась контроля над Крымом.

Позднее список утраченных земель пополнили Кавказ, Бессарабия, а также при посредничестве России ослаблялся контроль над балканскими народами. Ослабление позиций турок на Черном море было первой ласточкой к падению Османской империи.

Османская империя в 19 – начале 20 века

К 19 веку в империи наблюдался упадок, причем настолько большой, что в России задумывались об уничтожении турецкого государства. Это привело к очередной войне, названной Крымской. Турции в Европе удалось заручиться поддержкой Англии и Франции, которые приняли участие в войне. Крымская война принесла Османам победу и на десятки лет лишила Россию флота на Черном море.

В 19 веке в Османской империи был очень долгий промежуток времени, во время которого султаны пытались модернизировать страну и предотвратить внутренний раскол. Он вошел в историю под названием Танзимат (1839-1876). Модернизировалась армия, банковская система, была осуществлена замена религиозного закона на светский, а в 1876 году принята Конституция.

Однако все больше росло национально-освободительное движение балканских народов, которое еще больше усилилось после русско-турецкой войны 1877-1878, в результате которой независимость получили Сербия, Болгария и Румыния. Делегация турецких дипломатов не смогла вновь заручиться поддержкой ведущих европейских держав, а техническая отсталость в стране сказывалась на войне. Владения Турции на Балканах сократились еще больше после поражения в двух Балканских войнах (1912-1913 и 1913), которые показали, что Османская империя буквально рассыпается на куски.

Спасти государственность могла только победа в Первой Мировой войне при сотрудничестве с Германией, помогавшей туркам развивать военный и научный потенциал. Однако Россия, Франция и Англия (Антанта) смогли одержать над ними победу к 1917 г.

30 октября 1918 года было заключено Мудросское перемирия с Антантой. Оккупация турецких земель союзниками породило начало турецкого национального движения и войну за независимость Турции 1919-1922. Последний султан империи, Мехмед VI, лишился своего титула 16 ноября 1922 года. Эта дата считается последним днем существования империи.

Թարգմանություն

Օսմանյան կայսրությունը ձևավորվել է 1299 թվականին: Փոքր Ասիայում հայտնվելու պահից օսմանցիները պարբերաբար պատերազմներ սկսեցին Բյուզանդիայի հետ՝ թերակղզում ղեկավարելու համար, որն ավարտվեց 1453 թվականին Կոստանդնուպոլսի պարտությամբ, որը վերանվանվեց Ստամբուլ և դարձավ նոր մայրաքաղաք:
Քանդելով հազարամյա կայսրությունը՝ Օսմանյան կայսրության սուլթանները շարունակեցին գրավել Բալկանները՝ գրավելով Ալբանիան, Չեռնոգորիան և Բուլղարիան։
16-րդ դարում օսմանյան պետության սահմանները ձգվում էին Ալժիրից մինչև Պարսից ծոց և Ղրիմից մինչև Եգիպտոսի հարավ։ 1505 թվականին Օսմանյան կայսրությունը հաղթեց Վենետիկին՝ Արևելյան Միջերկրական ծովում տեղի ունեցած պատերազմում։

Սուլեյման Մեծի դարաշրջանը

Սուլեյմանի օրոք օսմանյան պետության իսկական ծաղկում էր։ 1521 թվականին Սուլեյմանը գրավեց ասպետ-հոանիտների գլխավոր ամրոցը՝ Հռոդոս կղզին։ Դրանից մեկ տարի առաջ Բելգրադը վերցվել էր նրա հրամանատարության տակ։
1527 թվականին Օսմանյան կայսրությունը Եվրոպայում նվաճումների գագաթնակետին հասավ՝ ներխուժելով Ավստրիա և Հունգարիա։ 1529 թվականին թուրքերը փորձեցին գրավել Վիեննան, սակայն եղանակային պայմանները խանգարեցին նրանց գրավել քաղաքը։
Սուլեյմանը հմուտ քաղաքական գործիչ էր։ Նա ավելի շատ սիրում էր դիվանագիտական ​​հաղթանակները, քան ռազմականը։ Արդեն 1517 թվականին Ֆրանսիայի թագավոր Ֆրանցիսկոս I-ը Սրբազան Հռոմեական կայսրին առաջարկեց դաշինք կնքել թուրքերին Եվրոպայից վտարելու համար։ Բայց Սուլեյմանին արդեն 1525 թվականին հաջողվեց պայմանավորվել Ֆրանսիայի թագավորի հետ ռազմական դաշինք կնքելու շուրջ։ Շնորհիվ Ֆրանցիսկոս I-ի, խաչակրաց արշավանքներից հետո առաջին անգամ կաթոլիկ եկեղեցին սկսեց ծառայել Երուսաղեմում։

Ռուս-թուրքական պատերազմների դարաշրջան

Օսմանյան պետությունը Ռուսաստանի մրցակիցն էր Սև ծովի վերահսկողության հարցում: Ռուսաստանի աշխարհաքաղաքական դիրքը նրանից պահանջում էր Սև ծովով ելք ստանալ դեպի Միջերկրական ծով: 1568-ից 1918 թվականների ընթացքում Ռուսաստանը և Օսմանյան կայսրությունը կռվել են 12 անգամ։ Եվ եթե առաջին պատերազմները տեղական բնույթ էին կրում՝ Ուկրաինայի և Ազովի ծովի նկատմամբ վերահսկողություն հաստատելու համար, ապա 1768 թվականից սկսած դրանք լայնածավալ ռազմական խմբեր էին։ 1768-1774 և 1787-1791 թվականների պատերազմների ժամանակ Օսմանյան կայսրությունը կորցրեց Սև ծովի տարածքները Դնեպրից մինչև Հարավային Բուգ և կորցրեց վերահսկողությունը Ղրիմի վրա։
Հետագայում կորցրած հողերի ցանկը համալրեցին Կովկասը, Բեսարաբիան, ինչպես նաև Ռուսաստանի միջնորդությամբ թուլացավ վերահսկողությունը բալկանյան ժողովուրդների նկատմամբ։ Սև ծովում թուրքերի դիրքերի թուլացումը Օսմանյան կայսրության անկման առաջին նշանն էր։

Օսմանյան կայսրությունը 19 — 20 — րդ դարերի սկզբին

19-րդ դարում կայսրությունը անկում էր ապրում և այնքան մեծ, որ Ռուսաստանում մտածում էին թուրքական պետության կործանման մասին։ Սա հանգեցրեց մեկ այլ պատերազմի, որը կոչվում էր Ղրիմի պատերազմ: Եվրոպայում Թուրքիային հաջողվեց ստանալ պատերազմին մասնակցած Անգլիայի և Ֆրանսիայի աջակցությունը։ Ղրիմի պատերազմը հաղթանակ բերեց օսմանցիներին և տասնամյակներ շարունակ Ռուսաստանին զրկեց նավատորմից Սև ծովում:
19-րդ դարում Օսմանյան կայսրությունում կար շատ երկար ժամանակաշրջան, որի ընթացքում սուլթանները փորձում էին վերականգնել երկիրը և կանխել ներքին պառակտումը: Պատմության մեջ մտել է Թանզիմաթ անվամբ։ Արդիականացվեցին բանակն ու բանկային համակարգը, կրոնական օրենքը փոխարինվեց աշխարհիկով, իսկ 1876 թվականին ընդունվեց Սահմանադրությունը։

Սակայն ավելի ու ավելի մեծացավ բալկանյան ժողովուրդների ազգային-ազատագրական շարժումը, որն էլ ավելի սրվեց 1877-78 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից հետո, որի արդյունքում անկախացան Սերբիան, Բուլղարիան և Ռումինիան։ Թուրք դիվանագետների պատվիրակությունը չկարողացավ կրկին ստանալ եվրոպական առաջատար տերությունների աջակցությունը, և երկրում տեխնիկական հետամնացությունն ազդեց պատերազմի վրա։ Բալկաններում Թուրքիայի ունեցվածքն էլ ավելի կրճատվեց երկու բալկանյան պատերազմներում կրած պարտությունից հետո, որոնց արդյունքում Օսմանյան կայսրությունը բառացիորեն փլուզվեց:

Միայն Առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթանակը Գերմանիայի հետ համագործակցությամբ, որն օգնեց թուրքերին զարգացնել իրենց ռազմական և գիտական ​​ներուժը, կարող էր փրկել պետականությունը։ Սակայն Ռուսաստանը, Ֆրանսիան և Անգլիան կարողացան հաղթել նրանց մինչև 1917 — 18

19-րդ դարում կայսրությունը անկում էր ապրում և այնքան մեծ, որ Ռուսաստանում մտածում էին թուրքական պետության կործանման մասին։ Սա հանգեցրեց մեկ այլ պատերազմի, որը կոչվում էր Ղրիմի պատերազմ: Եվրոպայում Թուրքիային հաջողվեց ստանալ պատերազմին մասնակցած Անգլիայի և Ֆրանսիայի աջակցությունը։ Ղրիմի պատերազմը հաղթանակ բերեց օսմանցիներին և տասնամյակներ շարունակ Ռուսաստանին զրկեց նավատորմից Սև ծովում:
19-րդ դարում Օսմանյան կայսրությունում կար շատ երկար ժամանակաշրջան, որի ընթացքում սուլթանները փորձում էին վերականգնել երկիրը և կանխել ներքին պառակտումը: Պատմության մեջ մտել է Թանզիմաթ անվամբ։ Արդիականացվեցին բանակն ու բանկային համակարգը, կրոնական օրենքը փոխարինվեց աշխարհիկով, իսկ 1876 թվականին ընդունվեց Սահմանադրությունը։

Սակայն ավելի ու ավելի մեծացավ բալկանյան ժողովուրդների ազգային-ազատագրական շարժումը, որն էլ ավելի սրվեց 1877-78 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից հետո, որի արդյունքում անկախացան Սերբիան, Բուլղարիան և Ռումինիան։ Թուրք դիվանագետների պատվիրակությունը չկարողացավ կրկին ստանալ եվրոպական առաջատար տերությունների աջակցությունը, և երկրում տեխնիկական հետամնացությունն ազդեց պատերազմի վրա։ Բալկաններում Թուրքիայի ունեցվածքն էլ ավելի կրճատվեց երկու բալկանյան պատերազմներում կրած պարտությունից հետո, որոնց արդյունքում Օսմանյան կայսրությունը բառացիորեն փլուզվեց:

Միայն Առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթանակը Գերմանիայի հետ համագործակցությամբ, որն օգնեց թուրքերին զարգացնել իրենց ռազմական և գիտական ​​ներուժը, կարող էր փրկել պետականությունը։ Սակայն Ռուսաստանը, Ֆրանսիան և Անգլիան կարողացան հաղթել նրանց մինչև 1917 — 18թ. թվականի հոկտեմբերի 30-ին Անգլիայի հետ կնքվեց Մուդրոսի զինադադարը։ Դաշնակիցների կողմից թուրքական հողերի բռնազավթումը սկիզբ դրեց թուրքական ազգային շարժմանը և 1919-1922 թվականների թուրքական անկախության պատերազմին։ Կայսրության վերջին սուլթանը Մեհմեդ VI-ը կորցրեց իր տիտղոսը 1922 թվականի նոյեմբերի 16-ին։ Այս ամսաթիվը համարվում է կայսրության գոյության վերջին օրը։

Օսմանյան կայսրությունը Թուրքիայի պաշտոնական անվանումն է: Այն կազմավորվել է XV–XVI դարերում՝ Ասիայում, Եվրոպայում, Աֆրիկայում և այլ երկրամասերում: Փլուզվել է 1918 թ-ին՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտվելուց հետո: 

Օսմանյան պետությունը ստեղծվել է Փոքր Ասիայի հյուսիս-արևմուտքում: Նրա առաջնորդին հաջորդած որդին՝ Օսման բեյը, 1299 թ-ից անկախ է գործել Ռումի սուլթանությունից: Օսման բեյի նորաստեղծ իշխանությունը հետագայում նրա անունով կոչվել է Օսմանլը, բնակիչները՝ թուրք-օսմաններ: Օսման բեյը Բյուզանդիայի տարածքների հաշվին իշխանությունն ընդարձակել է դեպի արևմուտք. 1301 թ-ին նվաճել է Ենիշեհր քաղաքը և դարձրել իր նստավայրը: Նրա որդին՝ Օրհան բեյը, գրավել է Բուրսան և դարձրել մայրաքաղաք, այնուհետև՝ Իզնիք, Իզմիթ քաղաքները և սահմանները հյուսիսում հասցրել մինչև Սև ծով, արևմուտքում՝ Մարմարա ծով ու Դարդանելի նեղուց, իսկ արևելքում նվաճել է Անկարա քաղաքը:

Օրհանին հաջորդել է Մուրադ I-ը, ապա՝ Բայազետ I-ը: Նրանց իշխանությունը տարածվել է ողջ Փոքր Ասիայում:

XIII դարի վերջից թուրք-օսմաններն սկսել են նվաճել Բալկանյան թերակղզին: 1362 թ-ին Մուրադ I-ը գրավել է Ադրիանապոլիսը և դարձրել մայրաքաղաք, ընդունել է սուլթան տիտղոսը: 1393 թ-ին օսմանյան զորքը գրավել է Բուլղարիայի մայրաքաղաք Տռնովոն, որով ավարտվել է երկրի նվաճումը: 1389 թ-ին Մուրադ I-ը մեծ զորաբանակով ներխուժել է Սերբիա: Կոսովոյի ճակատամարտում սերբ զինվոր Միլոշ Օբիլիչը հասել է սուլթանի վրանին և սպանել նրան: Օսմանյան զորքերում խառնաշփոթ է սկսվել: Սակայն սուլթանի որդին համալրված զորքերի օգնությամբ ջախջախել է հակառակորդին: Դարավերջին օսմանները տիրել են նաև Բոսնիայի և Ալբանիայի մի մասին:

Թուրք-օսմանյան վտանգը կանխելու նպատակով Հունգարիայի թագավոր Սիգիզմունդը կազմակերպել է արշավանք: Սակայն 1396 թ-ին Բուլղարիայի Նիկոպոլիս քաղաքի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում դաշնակիցները դաժան պարտություն են կրել թվով 2 անգամ ավելի օսմանյան բանակից: Իր մեծ հաջողությունների համար Բայազետ I սուլթանն ստացել է «Կայծակնային» մականունը: Նա ներխուժել է Հունաստան և Կոստանդնուպոլիսը գրավելու անհաջող փորձեր արել:

Բայազետ I-ի օրոք օսմաններն առաջին անգամ մտել են Հայաստան: Ենթադրվում է, որ Դարույնքը ի պատիվ սուլթանի, կոչվել է Բայազետ: Փոքր Հայքում գրավել են Սեբաստիա, Եվդոկիա, Կեսարիա քաղաքները, 1395–96 թթ-ին՝ Մալաթիան, թափանցել են Մեծ Հայքի սահմանները, 1397–98 թթ-ին մտել Կամախ, Երզնկա: 1402 թ-ի հուլիսին Անկարայի ճակատամարտում Բայազետ I-ը ծանր պարտություն է կրել Լենկթեմուրից (, գերվել է իր 2 որդիների հետ և գերության մեջ մահացել: Մուրադ II-ը ամրապնդել է դեռևս 1361 թ-ին ստեղծված նոր հետևակը, որը կոչվել է ենիչերի (հայերեն՝ նոր զորք):

Մեհմեդ II-ը, որին օսմանյան տարեգիրներն անվանել են Ֆաթիհ՝ նվաճող, 1453 թ-ի մայիսի 29-ին գրավել է Բյուզանդիայի մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլիսը, այն դարձրել է տերության մայրաքաղաքը և վերանվանել Ստամբուլ, իսկ Սբ Սոֆիայի տաճարը վերափոխել է մզկիթի՝ Այա Սոֆիա անվանումով: 1459 թ-ին վերջնականապես հպատակվել է Սերբիան. 200 հզ. սերբերի տարել են ստրկության, իսկ նրանց տեղը բնակեցրել մահմեդականներով: 1460 թ-ին հպատակվել է Մորեան, 3 տարի անց՝ Բոսնիան: 1476 թ-ին Վալախիան դարձել է կախյալ իշխանություն: 

Օսմանյան կայսրությանը պատերազմում էր Վենետիկի հանրապետության հետ. պատերազմն ընդհատումներով շարունակվել է 16 տարի: Պարտված Վենետիկը թշնամուն է զիջել Էգեյան ծովի կղզիները՝ բացի Կրետեից և Կորֆուից, Բալկանյան որոշ տիրույթներ: