1826 -1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմը։ Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագիրը։ Պարսկահայերի վերաբնակեցումը։
1826 թ. հուլիսին Աբաս-Միրզայի 60 000-անոց բանակը ներխուժեց Արցախ։ Հուլիսի 26-ին պարսկական զորքերը պաշարեցին Շուշիի բերդը։ Ռուսական կայազորը շրջակա գյուղերից հավաքված հայերի օգնությամբ դիմեց ինքնապաշտպանության։ Շուշիի պաշտպանությունը տևեց 47 օր։ Երևանի խանի զորքերն էլ ներխուժեցին Շիրակ։ Փոքր Ղարաքիլիսայի գյուղացիները ռուս սահմանապահ զինվորների հետ դիմեցին ինքնապաշտպանության։ 1826 թ. սեպտեմբերին Շամքորի մոտ հայ գեներալ Վ. Մադաթովի ջոկատը ջախջախեց պարսկական զորքը։ Ելիզավետպոլի (Գանձակ) մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում ռուսական զորքերը նոր հարված հասցրին Աբաս-Միրզայի բանակին և դուրս շպրտեցին գրավված շրջաններից։ 1827 թ. Թիֆլիսում ձևավորվեց հայ կամավորական ջոկատը։ Արցախում և այլ վայրերում ևս կազմակերպվեցին կամավորական գումարտակներ։ 1827 թ. գարնանից ռուսական զորքերը գեներալ Իվան Պասկևիչի հրամանատարությամբ ռազմական գործողություններ ծավալեցին Երևանի և Նախիջևանի խանությունների սահմաններում: Պարսկահայք նահանգը՝ իր հայտնի Խոյ և Սալմաստ գավառներով, վերադարձվեց պարսիկներին։ 1828 թ. սկսվեց պարսկահպատակ հայերի զանգվածային վերաբնակեցումը: 40-42000 հայեր Թավրիզի, Մակուի, Խոյի, Սալմաստի ևն շրջաններից բնակություն հաստատեցին Արևելյան Հայաստանի վայրերում։
Բագրատունյաց թագավորության հաստատումից հետո հայկական մշակույթը վերելք ապրեց` հայերի քաղաքական և տնտեսական կյանքում մեծ փոփոխություններ տեղի ունեցան։ Այս վերելքը ոչ միայն վանքերում, այլ նաև քաղաքներում տեղի ունեցավ։ Այդ քաղաքներն են Անին, Վանը, Դվինը, Սիսը, Կարսը, Ադանան և Տարսոնը։
X-XIV դարերում հայտնվել էին նպաստավոր պայմաններ հայկական մշակույթի զարգացման համար։ <<Յոթ ազատ արվեստների>> համակարգը այդ ժամանակաշրջանում բարձրության հասավ։ Դրա մեջ էին մտնում քերականությունը, երաժշտությունը, աստղագիտությունը, երկրաչափությունը, տրամաբանությունը, ճարտասանությունը և թվաբանությունը։
Դպրոցները և համալսարանները։
Դպրոցների մեծ մասը եկեղեցու տնօրինության տակ էին և երեք տեսակ ունեին` վանական, ծխական, տաճարային։ Վանական և տաճարային դպրոցներից հետագայում վարդապետարաններ ստեղծվեցին մոտ IX դարում։
Կային տարրական և բարձրակարգ տիպի դպրոցներ։ Բարձրագույն դպրոցներում ուսումը 7֊8 տարի էր տևում։
Այդ դարաշրջանի ուսումնական գործը սկսող նշանավոր գործիչներից էին Գրիգոր Մագիստրոսը, Հովհաննես Իմաստասերը, Եսայի Նչեցին, Վահրամ Րաբունին, Գրիգոր Տաթևացին։ Իսկ նշանավոր ուսումնական կենտրոններից են Սանահինի, Հաղպատի, Նարեկի (վայրը, որտեղ Գրիգոր Նարեկացին է սովորել) և Նոր Գետիկի վարդապետարանները։ Մեծ դեր խաղացող համալսարաններն էին Գլաձորի, Տաթևի, Սսի համալսարանները, իսկ հայտնի դպրոցներից էին Սկևռայի և Հռոմկլայի դպրոցները:
Պատմագրությունը
IX դ.-ի վերջերում հայ պատմագրությունը զարգանում է և հայտնվում են նոր ժանրեր՝ տիեզերական պատմությունը և տարեգրությունը: Հայկական պատմության զարգացումը շարունակում են մի շարք մարդիկ:
Հովհաննես Դրասխանակերտցին “Պատմութիւն Հայոց” աշխատությունում նկարագրում է Հայկի և Բելի ավանդությունից մինչև X դարի մի մասը: Արիստակես Լաստիվերցին իր “Պատմութիւն” աշխատությունում ներառում է հայ-բյուզանդական հարաբերությունները, սելջուկյան արշավանքները և այլ 1000-1071թթ. միջև ընկած ժամանակաշրջանում տեղի ունեցած իրադարձությունները: Կիրակոս Գանձակեցին իր “Հայոց պատմության” մեջ քրիստոնեության ընդունումից մինչև 1265թ.-նն է նկարագրել:
Հաջորդը Ստեփանոս Տարոնեցին է, ով հիմնադրել է Հայաստանում համաշխարհային պատմության ժանրը: Նրա աշխատությունն է “Տիեզերական պատմություն”-ը: Նույն ժանրում էր գրում նաև Վարդան Արևելցին, ով նշանավոր մատենագիր էր և իր աշխատություն “Տիեզերական պատմության” մեջ նկարագրված է “անսկիզմ” ժամանակներից մինչև 1267թ.-ը:
Հայաստանի առանձին տարածաշրջանների պատմության շարադրանքի հիմնադիրը Մովսես Կաղանկարվացին էր. Նաև այս ժանորւմ ստեղծագործում էր պատմիչ Թովմաս Արծրունին, որի “Արծրունիների տան պատմությունը” նվրված էր Վասպուրական նահանգին (IX դար):
XIII դարում Ստեփանոս Օրբելյանը գրել էր Սյունիք նահանգի պատմությանը նվիրված “Պատմություն նահանգին Սիսական”:
Հայ պատմագրության մեջ ժամանակագրության ժանրի հիմնադիրը Մաթևոս Ուռհայեցին (XI-XII դ:) է. նա իր “Ժամանակագրություն” աշխատության մեջ ներառել էր նաև Առաջավոր Ասիայի պատմությունը:
XIII դարի կիլիկիացի նշանավոր պետական գործիչ Սմբատ Գունդստաբլը իր “Տարեգիրք” աշխատանքում համառոտ ներկայացրել էր Բագրատունյաց թագավորության պատմական իրադարձությունները:
X-XIV դդ. հայ պատմիչների և ժամանակագիրների աշխատությունները կարևոր սկզնաղբյուր էին դարձլ տարածաշրջանը ուսումնասիրողների համար:
1. Բագրատունիները տոհմն էր գլխավորում Հայաստանի անկախության համար մղվող պայքարը: Փաստացի դեռևս 855թ.-ին Հայաստանը անկախ էր համարվում, սակայն որոշ պետություններ չէին ուզում ընդունել այդ փաստը: Բայց 885թ.-ին, փաստացի անկախությունից 30 տարի անց այն վերջապես ճանաչվեց:
2. Աշոտ Բագրատունին հայկական բանակը 40 հազար դարձրեց, նոր սպարապետ նշանակեց իր եղբորը: Նա կապ ամրապնդեց աղվանների և վրացիների հետ, միավորեց իր երկրին որոշ մասեր և այն փորձում էր ապահով և անվտանգ պահել:
3. Զաքարիա Ձագեցու գլխավորությամբ ժողովը տեղի ունեցավ 869թ.-ին: Ժողովի ժամանակ կայացվեց որոշում, որ Աշոտ Բագրատունուն արքա հռրակելու և Հայաստանը թագավորություն ճանաչելու համար պետք է դիմել խալիֆայությանը:
4. Երբ Արաբները ստիպված էին լավ հարաբերություններ ունենալ Հայաստանի հետ, նրանց խալիֆը թագ է ուղարկում Աշոտ Բագրատունուն և նրան ճանաչում է հայոց թագավոր։
5. Պաշտոնապես Հայոց թագավորությունը վերականգնվել է 885թ.-ին, օգոստոսի 26-ին, Շիրակ գավառում: Աշոտ Բագրատունին օծվում է Հայոց թագավոր կաթողիկոս Գևորգ Գառնեցու կողմից:
6. Աշոտ I-ը մեծ աշխատանք կատարեց երկիրը միավորելու և նրա անվտանգությունն ապահովելու համար։ Մի քանի արշավաքներից հետո նրան հաջողվեց սանձահարել Վրաստանը և Աղվանքը ասպատակող հյուսիսկովկասյան լեռնականներին։ Շնորհիվ այդ հանգամանքի՝ ամրապնդվեցին Աշոտ Բագրատունու բարեկամական կապերը վրացիների ու աղվանների հետ։ Նա նաև Կարսը վերակառուցեց և դարձավ հայոց սպարապետների նստավայր։
Ք.ա. 860–843 թթ. Արամե Նա հետ է մղել Սալմանասար Գ-ի հարձակումները, պահպանել երկրի ռազմաքաղաքական հզորությունը, ընդարձակել թագավորության սահմանները։
Ք.ա. 843–835 թթ. Լուտիպրի Լուտիպրին թագավորել է մ.թ.ա. 844-834 թվականներին։ Լուտիպրին է կառուցել Տուշպա քաղաքիպարիսպը, և հավանական է, որ իրականում նա է քաղաքի հիմնադիրը։
Ք.ա. 835–825 թթ. Սարդուրի I Սարդուրի Ա-ն մ․թ․ա․ 830-ական հզորացրել է երկիրը և Վանա լճի ափին հիմնել Վան (Տուշպա, Տոսպ) մայրաքաղաքը, որի անունից էլ առաջացել է թագավորության անունը՝ Վանի թագավորություն։
Ք.ա. 825–810 թթ. Իշպուինի Իշպուինին իր որդի Մենուայի հետ իրականացնում է մի շարք բարեփոխումներ և շարունակում հզորացնել երկիրը։
Ք.ա. 810–786 թթ. Մենուա Մենուան թագավորել է մ.թ.ա. 810-786 թթ.։ Նա շատ ակտիվ արտաքին քաղաքականություն է վարում: Նա ստեղծեց հզոր բանակ, կարողացավ պաշտպանել երկրի սահմանները, շարունակեց հայաբնակ մարզերի միավորումը: Նա Վանի թագավորությունը միացրեց Արածանի գետի հովիտը, Արարատյան դաշտի մի մասը, Ալզի (Աղձնիք) երկիրը, Սասունը, Մշո դաշտը և այլն:
Ք.ա. 786–764 թթ. Արգիշտի I Արգիշտի I֊ը գահակալել է մ.թ.ա. 786-764 թթ.։ Արգիշտի Ա-ն հաջողությամբ հետ մղեց Ասորեստանի գրոհները, ընդլայնեց Ուրարտուի սահմանները Անդրկովկասում, հիմնեց Էրեբունի քաղաքը ժամանակակից Երևանի ծայրամասում։
Ք.ա. 764–735 թթ. Սարդուրի II Սարդուրի II-ի օրոք տերությունն ունեցել է առավելագույն տարածքը. հյուսիսում հասել է Սև ծով, հյուսիս-արևելքում` Կուր գետ, արևելքում` Կասպից ծով, արևմուտքում` Փոքր Ասիայի կենտրոնական շրջան, հարավում` Բաբելոնով` Պարսից ծոց, և Դամասկոսի թագավորությունով` Միջերկրական ծով:
Ք.ա. 735–713 թթ. Ռուսա I Ռուսա I-ը կատարել է պետական համակարգի և բանակի բարեփոխումներ: Ռուսա I-ն արշավանքներ է ձեռնարկել դեպի Սևանա լճի ու մերձուրմյան ավազաններ և Արդինի-Մուսասիր:
Ք.ա. 713–685 թթ. Արգիշտի II Արգիշտի II արքան արշավում է հարավ՝ Արաքսի հովտով հասնելով Կասպից ծով։ Այս տարածքում նա հիմնադրում է Խալդի աստծո և սեփական անուններով տաճարներ։
Ք.ա. 685–645 թթ. Ռուսա II Ռուսա II-ը շարունակել է անցումը գերկենտրոնացված պետական կառավարման ձևին։ Զարկ է տվել քաղաքաշինությանը: Արշավանքներ է կատարել և Եփրատից արևմուտք գրավել 5 երկիր: Բարեկամական և դաշնակցային հարաբերություններ է հաստատել հյուսիսից արշավող կիմերների հետ և նպաստել նրանց` Փոքր Ասիայի արևելք տեղափոխվելուն:
Ք.ա. 645–635 թթ. Սարդուրի III Ենթադրվում է, որ Սարդուրի Գ-ի օրոք թուլացել է Ուրարտուի հզորությունը, և նա բարիդրացիական հարաբերություններ էպահպանել Ասորեստանի թագավորի հետ։
Ք.ա. 635–625 թթ. Սարդուրի IV Վանի արքան կորցնում էր իր վերահսկողությունը երկրիծայրամասերի նկատմամբ, և մայրաքաղաքը Վանից տեղափոխվեց Թեյշեբաինի, որըգտնվում էր Արարատյան դաշտում։
Ք.ա. 625–617 թթ. Էրիմենա Էրիմենայի գահակալության մասին տեղեկությունները բացակայում են, և այլ ուսումնասիրողներ ենթադրում են, որ նա չի թագավորել։
Ք.ա. 617–609 թթ. Ռուսա III Ռուսա Գ-ն շինարարական աշխատանքներ է ծավալել Էրեբունիում և Արգիշտիխինիլիում, որտեղ գտնվել են նրա արձանագրությունները՝ շտեմարաններ կառուցելու վերաբերյալ։
Ք.ա. 609–590 թթ. Ռուսա IV Հիշատակվում է Կարմիր բլուրի որոշ պեղածոների, այդթվում՝ իր արքայադրոշմ կավե սալիկների արձանագրություններում։
Երվանդունյաց թագավորություն (Ք. ա. 580–201 թթ.)
Ք.ա. 580–560 թթ. Երվանդ Սակավակյաց Երվանդ 1-ին Սակավակյացը կառավարել է մ.թ.ա. 580-570 թթ.։ Նրա օրոք պետության սահմանները հյուսիսում հասնում էին Կուր գետ և Սև ծով, արևելքում Մատարան, հարավում Հյուսիսային միջագետք, արևմուտքում Կապադովկիա։ Նրա կառավարման օրոք զորքի թիվը շատ մեծացել էր:
Ք.ա. 560–535 թթ. Տիգրան Երվանդյան Տիգրան Երվանդյանը Հայոց թագավորության սահմանները հարավ-արևելքում հասցրեց մինչև Մարաստան, իսկ հյուսիս-արևմուտքում՝ մինչև Սև ծովի ափերը։ Նշանակալից էին թագավորության ռազմական ուժերը։ Վարել է Հայաստանը Մարաստանի գերիշխանությունից ազատագրելու քաղաքականություն:
Ք.ա. VI դարի վերջ Հյուդարնես I Հիդարնես Ա արքան հայոց երկրում վերականգնեց Նավասարդյան խաղերը: Այս խաղերն անց էին կացվում օգոստոս ամսին, երբ հայությունը նշում էր Ամանորը:
Ք.ա. V դարի սկիզբ Հյուդարնես II
Ք.ա. V դարի կեսեր Հյուդարնես III Նա կազմակերպել էր 1000 շագանակագույն ձիերից բաղկացած հեծելազոր, որն ահ ու սարսափ էր ներշնչում թշնամիների մեջ։
Ք. ա. V դարի II կես Արտաշիր (Արտաշես) Ըստ ավանդության մահից առաջ նա իր մոտ է կանչում իր որդիներին և հայտնում, որ յուրաքանչյուր Երվանդունու պարտքն է երկրում գոնե մեկ ջրանցք կառուցել, որը սակայն նա չհասցրեց կառուցել։ Այդ պատճառով նա թողնում է ամբողջ հարստությունը նրանց, որպեսզի նրանք իր փոխարեն կառուցեն:
Ք.ա.404–360 թթ. Երվանդ II (Օրոնտաս)
Նրա թագավորության տարիներին Հայաստանն ընդգրկում էր գրեթե ողջ Հայկական լեռնաշխարհը , որը հավասար էր մոտ 400 հազար քառակուսի կմ-ի: Երվանդ Բ-ն ըմբոստացել և կռվել էր Արտաքսերքսեսի հետ , ապա հպատակվել նրան ու նշանակվել Հունաստանի Տրոյայի երկրամասի սատրապ:
Ք.ա. 331–300 թթ. Երվանդ III (Օրոնտաս) Երվանդ սատրապը (Երվանդ Գ) Հայաստանը հռչակել է անկախ և վերականգնել Երվանդունիների թագավորական իշխանությունը: Մ. թ. ա. մոտ III դարի կեսին սկզբնավորվել է Երվանդունիների թագավորության Ծոփք-Կոմմագենեի ճյուղը:
Ք.ա. 299–270 թթ. Վանանես
Ք.ա. 220–201 թթ. Երվանդ IV Վերջին Հայաստանի կենտրոնական և արևելյան մասերում իշխել է Երվանդ Դ Վերջինը:
Ք. ա. III դարի I կես Սամոս Շամը կառուցել է Կոմմագենեի Սամոսատ (Շամշատ) մայրաքաղաքը և հատել դրամներ, որոնք մեզ հասած հայկական առաջին արքայական դրամներն են:
Ք. ա. 240–220 թթ. Արշամ Արշամը կառուցել է քաղաքներ, խրախուսել առևտուրը, հատել դրամ։ Մեզ է հասել նրա դրամը՝ «Թագավորի Արշամայ» մակագրությամբ։
Արտաշեսյան հարստություն (Ք.ա. 189–1 թթ.)
Ք.ա. 189–160 թթ. Արտաշես I Բարի Արտաշես Ա-ն մ. թ. ա. II դարի սկզբին Հայաստանից անջատված ծայրամասային երկրամասերը վերամիավորել է և ստեղծել միասնական, համազգային պետություն, իրականացրել է մի շարք բարենորոգումներ, հիմնադրել նոր մայրաքաղաք՝ Արտաշատը, կառուցել է նաև այլ քաղաքներ:
Ք.ա. 160–115 թթ. Արտավազդ I Արտավազդի գահակալման տարիների և գործունեության մասին տեղեկությունները կցկտուր են։ Այդ ժամանակահատվածը բավականին խաղաղ է եղել:
Ք.ա. 115–95 թթ. Տիգրան I Հայտնի է, որ Արտաշես Ա–ի օրոք վարել է Հայաստանի արևմտյան զորավարությունը։ Դա նույնպես խաղաղ ժամանակաշրջան էր:
Ք.ա. 95–55 թթ. Տիգրան II Մեծ Տիգրան Մեծի օրոք Մեծ Հայքի թագավորությունը հասավ իր հզորության գագաթնակետին։ Տիգրան Մեծի տերությունը տարածվում էր Կասպից ծովից մինչև Միջերկրական ծով, Կովկասյան լեռներից մինչև Միջագետքի անապատները։ Տիգրանը, սակայն, կորցրեց իր նվաճումների մեծագույն մասը Պարթևական թագավորության և ուժեղացող Հռոմեական հանրապետության դեմ պայքարում։
Ք.ա. 55–34 թթ. Արտավազդ II Նա ժառանգել է կայացած պետություն, զարգացած ենթակառուցվածքներ և մարտունակ բանակ։
Ք.ա. 30–20 թթ. Արտաշես II Նա պարտության է մատնել հռոմեական զորավար Անտոնիոսի դաշնակից Ատրպատականի թագավոր Արտավազդին, ապա ազատագրել Մեծ Հայքը և հաստատվել հայրենի գահին: Հայաստանին է միացրել Ատրպատականը և բնաջնջել է երկրում գտնվող հռոմեացիներին:
Ք.ա. 20–8 թթ. Տիգրան III Իր կառավարման սկզբում նա հռոմեացիների կոզմից էր, սակայն ժամանակ հետո՝ մ.թ.ա. 10 թվականին հրաժարվել է հռոմեական կողմնորոշումից և վարել անկախ քաղաքականություն։
Ք.ա. 2 թ. –1 թ. Տիգրան IV և Էրատո Տիգրան Դ-ն գահակալել է քրոջ՝ Էրատոյի հետ։ Տիգրան Դ–ի գործունեության մասին տեղեկությունները կցկտուր են. հայտնի է, որ վարել է Հռոմից անկախ քաղաքականություն, հակադրվել նրա զավթողական մկրտումներին։ Որոշ ժամանակ նրանց տեղը կառավարում էր Արտավազդ Գ-ն:
Արշակունյաց դինաստիա (66–428 թթ.)
66–88 թթ. Տրդատ I Տրդատ Ա-ն վերականգնել է ավերված Արտաշատը, կառուցել Գառնիի ամրոցը և հեթանոսական տաճարը:
88–110 թթ. Սանատրուկ Նա գրավել ու Մեծ Հայքին է միավորել Օսրոյենե–Եդեսիայի թագավորությունը։ Ըստ հունա-հռոմեական պատմիչների Սանատրուկը տիրել է նաև Ասորիքի մի մասին։ Սանատրուկը բարյացակամ հարաբերություններ է հաստատել տարբեր թագավորությունների հետ, զբաղվել շինարարական աշխատանքներով։ Հիմնել է նոր արքայանիստ Մծուրք քաղաքը, նպաստել երկրում առևտրի, արհեստների զարգացմանը։
110–117 թթ. Աշխադար և Պարթամասիր (Հայաստանը հռոմեական պրովինցիա) Սանատրուկից հետո Մեծ Հայքում հաջորդաբար թագավորել են Պարթևաց Բակուր II արքայի որդիներ Աշխադարն ու Պարթամասիրը: Հռոմեական կայսր Տրայանոսը 114 թ-ին գահընկեց է արել Պարթամասիրին և Հայաստանը հայտարարել Հռոմեական պրովինցիա:
117–144 թթ. Վաղարշ I 116 թ֊ին գլխավորել է հռոմեական նվաճողների դեմ հայերի ազատագրական պայքարը, վերականգնել է երկրի անկախությունը։ Նրա գահակալման տարիներն ընթացել են խաղաղությամբ և շինարարական աշխատանքներով։ Ըստ Մովսես Խորենացու, Վաղարշը վերակառուցել է հին Վարդգեսավանը և իր անունով կոչել Վաղարշապատ քաղաքը (այժմ՝ Էջմիածին)։
144–161 թթ., 164–186 թթ. Սոհեմոս–Տիգրան Սոհեմոսի գահակալումը դիտելով Հռանդեայի պայմանագրի խախտում, 161 թվականին պարթևական զորքերը մտել են Մեծ Հայք, տապալել Սոհեմոսին և գահ բարձրացրել Բակուր Ա Արշակունուն։ 164 թվականին Հայոց գահը հանձնվել է Սոհեմոսին, որն ավերված Արտաշատի փոխարեն մայրաքաղաք է հռչակել Վաղարշապատը։ Սոհեմոսը հովանավորել է հելլենիստական մշակույթը, իր արքունիքում ապաստան տվել բանաստեղծ և պատմագիր Յամբլիքոսին:
161–163 թթ. Բակուր I Բակուրի մասին տեղեկությունները կցկտուր են։ Հռոմեական զորավար Ստատիոս Պրիսկոսը համառ կռիվներով գրավել է Արտաշատը և ձերբակալել Բակուրին։
186–198 թթ. Վաղարշ II Վաղարշ Բ երկրից դուրս է քշել հռոմեական կայազորը և հռչակվել Մեծ Հայքի թագավոր։ Վաղարշ Բ–ի խոհեմ արտաքին քաղաքականության շնորհիվ պահպանվել է Մեծ Հայքի անկախությանը, ի դեմս նրա, հիմնվել է հայ Արշակունիների ինքնուրույն և ժառանդական արքայատունը։
198–216 թթ. Խոսրով I Գահակալման սկզբին Խոսրովն անցել է Կովկասյան լեռները, պատժել խազրաց և բասլաց ցեղերին, ապահովել պետության հյուսիսային սահմանները։
217–252 թթ. Տրդատ II Նրա գլխավորությամբ հայերը ջախջախում և Հայաստանից դուրս են վտարում Կարակալլայի ուղարկած զորքը:
252–262 թթ. Արտավազդ V Արտավազդի մասին տեղեկությունները շատ կցկտուր են։ Արտավազդի զորքերը մասնակցել են Եդեսիայում Վալերիանոս կայսեր զորքերի դեմ Շապուհ I–ի շահած ճակատամարտին։
279–287 թթ. Խոսրով II Մեծ Մասնավորապես հայտնի է, որ հոր հետ մանսակցել է Արտաշիր Սասանյանի դեմ արշավանքներին։
287–330 թթ. Տրդատ III Մեծ Տրդատ Գ-ն վերականգնել է պարսկական տիրապետության ժամանակ խախտված «Արտաշիսական սահմանները»: Գահակալման առաջին տարիներին հալածել է քրիստոնեության հետևորդներին: Սակայն, հետագայում քրիստոնեության մեջ տեսնելով Հայաստանը պարսկական ոտնձգություններից զերծ պահելու հզոր միջոց և քաղաքական ու հոգևոր միասնության ամուր հիմք, 301-ին, աշխարհում առաջինը, այն հռչակել է պետական կրոն: Հրավիրելով հայ ավագանու ժողով՝Գրիգոր Ա Լուսավորչին (302-325/326) կարգել է Հայոց եպիսկոպոսապետ՝ սահմանելով եկեղեցու և հովվապետի թագավոր:
331–338 թթ. Խոսրով III Կոտակ Նրա օրոք որոշվում է վերահսկողության տակ վերցնել մայրաքաղաքից դեպի սահմանները ձգվող ճանապարհները: Նա Դվին քաղաքի հիմնադիրն է: Տնկել է Դվինի շուրջ երկու անտառ (Խոսրովի անտառ):
338–350 թթ. Տիրան Տիրանի գահակալման առաջին տարիներն անցել են համեմատաբար խաղաղ։ Վարել է պետական իշխանության կենտրոնացման քաղաքականություն։
350–368 թթ. Արշակ II Կառուցել է Արշակավան քաղաքը: Պայքար է մղել նախարարների (Մամիկոնյանների) հետ: Դաշնակցել է Հռոմի հետ և մասնակցել է Պարսկաստանի վրա Արշավանքներին:
368–369 թթ. Փառանձեմ թագուհի Երբ իր ամուսնուն՝ Արշակ Բ-ին ձերբակալում են, նա ձեռնմուխ է լինում երկրի պաշտպանության գործին: Իր շուրջը համախմբելով 11000 զինվոր, նա ամրանում է Արտագերս ամրոցում և դիմագրավում ավելի ուժեղ թշնամուն:
370–374 թթ. Պապ Արշակունի Վերականգնել է Հայաստանի ամբողջական տարածքը, նվազեցրել է եկեղեցու ազդեցությունը: Փորձել է անկախանալ Հռոմեական կայսրությունից: Անչափահաս տարիքում է ստացել գահը, քանի որ հայրը գերության մեջ էր:
374–378 թթ. Վարազդատ Վարազդատի օրոք սպարապետությունը շարունակում է վարել Մուշեղ Մամիկոնյանը, ով պարսկական տիրապետության սպառնալիքից փրկվելու ելքը որոնում է Հռոմեական կայսրության օգնությամբ և Հայաստանում նրա զորքերի ավելացման մեջ։
378–387 թթ. Արշակ III Գահ է բարձրացել նույնպես մանուկ հասակում, իսկ նրա նախնակալը եղել է Մանվել Մամիկոնյանը և իրականում նա է ղեկավարել երկիրը:
387–389 թթ. Խոսրով IV Պարսից Շապուհ III արքան Հայոց գահին դրեց պատանի Խոսրովին։ Արշակ Գ դիմեց կայսր Թեոդոսիոս I Մեծի օգնությանը՝ իր գահակալական իրավունքը վերականգնելու համար։ Սակայն Թեոդոսիոսը և Շապուհը Հայաստանը բաժանեցին միմյանց միջև. պարսկական մասում (80%-ը) իշխեց Խոսրովը, հռոմեականում (20%-ը)՝ Արշակ Գ-ն։
389–400 թթ. Առավան պարսիկ
400–415 թթ. Վռամշապուհ Գահակալել է համեմատաբար խաղաղ ժամանակաշրջանում, հաշտ ու բարեկամական հարաբերություններ պահպանել ինչպես Սասանյան Պարսկաստանի, այնպես էլ Հռոմեական կայսրության հետ։ Վռամշապուհը մեծապես աջակցել է Հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևին և Մեսրոպ Մաշտոցին՝ հայ նոր գրերի ստեղծման և լուսավորական ձեռնարկումներին։ Վռամշապուհին նաև հաջողվել է միավորել Մեծ Հայքի երկու մասերը:
415–419 թթ. Շապուհ պարսիկ Մեծ Հայքի պարսկական հատվածի դրածո արքա Սասանյան արքայատոհմից:
422–428 թթ. Արտաշիր (Զենոն-Արտաշես) Զենոնը վարել խաղաղ և, համեմատաբար, ինքնուրույն քաղաքականություն։ Արտաշեսյան արքայատան անկումից հետո Զենոնը միակ դրածո թագավորն էր, որին հայերը հանդուրժեցին Հայոց գահին։
Մեսրոպ Մաշտոցի պատմական առաքելությունը։ Հայ մշակույթը հայրենիքի և հավատքի պահպանության աղբյուրն է: Հայկական մշակույթը վաղ միջնադարում մեծ վերելք ապրեց՝ գրի և գրականության ստեղծման, գիտության և ազգային-եկեղեցական ճարտարապետության զարգացման պատճառով: Հայաստանում Աստվածաշունչն ընթերցվում էր ասորերեն և հունարեն, և եկեղեցական արարողությունների ժամանակ ժողովուրդը գրեթե ոչինչ չէր հասկանում: Մեծ Հայքի պարսկահռոմեական բաժանումը վտանգել էր հայ Արշակունիների թագավորության գոյությունը և անհրաժեշտ էր պաշտպանել ժողովրդի հոգևոր կյանքը: Այդ ժամանակարջանում Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայ գրերը:
Մեսրոպ Մաշտոցի սկզբնական գործունեությունը։ Մեսրոպ Մաշտոցը ծնվել է 361թ. Տարոն գավառի Հացեկաց գյուղում: Կրթություն ստանալով Տարոնում՝ նա մեկնում է Վաղարշապատ և անցնում զինվորական ծառայություն: Մաշտոցը, փայլուն տիրապետելով հայերենին, հունարենին, ասորերենին, միաժամանակ աշխատում է արքունի դպիրների խմբում: Այնուհետև նա որոշում է նվիրել իրեն հոգևոր կյանքին: Մաշտոցը Գողթան գավառում զբաղվում է քրիստոնեական քարոզչությամբ: Նա մտածում է Աստվածաշնչի հայերեն գրավոր թարգմանության շուրջ։ Սակայն դրա համար անհրաժեշտ էր հայկական գիր գործածել։ Հնում հայերեն գրեր են գոյություն ունեցել, ինչի մասին վկայում են հայ և օտար հեղինակների մի շարք:
Հայ գրերի գյուտը:
Մեսրոպ Մաշտոցը Գողթան գավառից վերադառնում է Վաղարշապատ։ Հայ գրեր ունենալու իր մտադրության մասին հայտնում է կաթողիկոս Սահակ Պարթևին և Վռամշապուհ արքային և ստանում նրանց հավանությունը։ Վռամշապուհի կարգադրությամբ Մաշտոցը նշանագրեր ստեղծելու նպատակով մի խումբ աշակերտների հետ մեկնում է Ամիդ, Եդեսիա ու Սամոսատ քաղաքներ: Երկար մաքառումներից հետո նրան հաջողվում է Եդեսիայում ավատրտին հասցնել իր գործը և 405թ․ ստեղծել հայոց այբուբենը։ Հայերեն թարգմանված ու գրված առաջին նախադասությունն Աստվածաշնչից էր․ <<Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ>>:
Գրերի գյուտի պատմական նշանակությունը: Հայոց լեզվի համար կատարյալ այբուբենի ստեղծումը Մեսրոպ Մաշտոցի պատմական առաքելությունն էր։ Հազարամյակների պատմություն ունեցող հայոց լեզուն IV-Vդդ. դարձել էր կատարյալ: Ստեղծվեցին հայ մատենագրության ու գիտության բարձրարժեք երկեր: Մեսրոպ Մաշտոցը նշանագրեր ստեղծեց նաև վրացիների և բուն Աղվանքի ցեղերից գարգարցիների համար։
Դպրոցը և թարգմանչական գործը: Մաշտոցը և Սահակ Պարթև մայրենի լեզվով դպրոցներ հիմնեցին Մեծ Հայքում, Արցախում, Սյունիքում և այլ վայրերում: Պարթևի նամակով Մաշտոցը, Վարդան Մամիկոնյանի հետ ներկալանալով բյուզանդական կայսրին, ստանում է համաձայնություն՝ Արևմտյան Հայաստանում ևս դպրոցներ բացելու վերաբերյալ։ Մաշտոցը հոգևոր իմաստով վերամիավորում է Հայաստանը:
Ոսկեդարյան Գրականությունը
Պատմագրություն: V դարում ստեղծվեց և մեծ վերելք ապրեց հայ պատմագրությունը: Մովսես Խորենացու <<Հայոց պատմություն>>-ը հայ դասական պատմագրության հիմնասյունն է: Այն ընդգրկում է հայ ժողովրդի պատմությունը հնագույն ժամանակներից մինչև 440թ.: Մովսես Խորենացին իր դարաշրջանի հայ պատմիչներից առաջինն էր, ով ամբողջական շարադրեց հայոց պատմությունը, ինչի պատճառով էլ պատմության մեջ ունի Մեծն Քերթող, Պատմահայր անունները: Խորենացու երկը բաղկացած է երեք գրքից: Առաջին գրքում շարադրված է մինչև Ք.ա. VIդ. հայոց լեծերի հերոսությունների պատմությունը: Երկրորդ գրքում մեր նախնիների միջին պատմության շարադրանքն՝ Ք.ա. VIդ. վերջին քառորդից մինչև IVդ. առաջին քառորդն ընդգրկող պատմությունը: Երրորդ գիրքը կոչվում է <<Մեր հայրենի պատմության ավարտը>>: Նա նաև գրել է <<Աշխարհալույս>> երկը, որը հետո շարունակել է Անանիա Շիրակացին: Կորյուն վարդապետը նվիրել է <<Վարք Մաշտոցի>> երկը իր ուսուցչի, իսկ Ագաթանգեղոսը <<Հայոց պատմությունը>> Ս. Գրիգորի և Տրդատ Մեծի կյանքին և գործունեությանը: Փավստոս Բուզանդի <<Հայոց պատմությունը>> ընդգրկում է IV դարի սկզբից մինչև 385-387թթ. ընդգրկող հայոց պատմությունը:
Բոլոր հայ աստվածների տերը, բոլոր աստվածների և աստվածուհիների հայրը, երկնքի ու երկրի արարիչը։ Նա անվանվեց «Մեծ ու քաջ Արամազդ»։ Արամազդը երկրի պտղաբերության աղբյուրն էր՝ դարձնելով այն պտղաբեր ու առատ: Նրա պատվին տոնակատարությունը կոչվում էր Նոր տարի, որը նշվում էր հին հայկական տոմարով մարտի 21-ին (նաև գարնանային գիշերահավասարին): Արամազդի գլխավոր սրբավայրը գտնվում էր Հին Հայաստանի պաշտամունքային կենտրոններից մեկում՝ Անի Կամախիմում։ Այնտեղ էին նաև հայ Արշագունի (Արշակունի) թագավորների գանձերն ու ցեղային դամբարանները։
Անահիտ (Արտեմիս)
Անահիտը հայոց ամենասիրված և պատվավոր աստվածուհին էր։ Նա մայր աստվածուհին էր և Արամազդի դուստրը կամ կինը։ Անահիտը քանդակվել է երեխան ձեռքերին՝ հայ մայրերի կամ կանանց սանրվածքով, և կոչվում էր «Մեծ տիկին Անահիտ»: Հին հայերը հավատում էին, որ Հայկական աշխարհը գոյություն ունի Անահիտի կամքով։ Անահիտը մայրության և պտղաբերության պաշտամունքն էր։ Անահիտի պաշտամունքը հիմնվել է Հին Հայաստանի Էրիզա ավանում և Արմավիր, Արտաշատ և Աշտիշատ քաղաքներում։ Սոփեն թաղամասում գտնվող մի լեռը հայտնի էր որպես Անահիտի գահ (Աթոր Անահտա): Ըստ Պլուտարքոսի՝ Էրիզայի տաճարն ամենահարուստն ու ազնվականն էր Հայաստանում։
Աստղիկ (հունարեն – Աֆրոդիտե, Միջագետք – Իշտար)
Պտղաբերության, սիրո, լուսատուի, գեղեցկության և ջրի հայ հեթանոս աստվածուհի: Նա ամպրոպի ու կայծակի աստծու՝ Վահագնի կինն էր կամ սիրեկանը։ Աստղիկի տաճարը, որը գտնվում էր Աստիշատում, կոչվում էր «Վահագնի սենյակ»։ Դա այն վայրն էր, որտեղ Աստղիկը հանդիպեց իր սիրելիին՝ Վահագնին։ Նրան քանդակել են առանց հագուստի, ինչպես գեղեցիկ երիտասարդ կին լողի ժամանակ։ Նրա պատվին տոնակատարությունը տեղի է ունեցել հունիսի կեսերին և կոչվել Վարդևառ (Վարդավառ): Հայաստանում մինչ օրս այն նշվում է միմյանց վրա ջուր լցնելով։
Նանե (Աթենա)
Արամազդի դուստրը։ Հայոց մայրության, պատերազմի և իմաստության աստվածուհի: Նրա պաշտամունքը սերտորեն կապված էր Անահիտի պաշտամունքի հետ։ Եվ պատահական չէր, որ նրա տաճարը գտնվում էր Եկեգյաց շրջանում (Գավառ)՝ Անահիտի տաճարի մոտ։ Այժմ հայերը սովորաբար իրենց տատիկին անվանում են «Նանե», ինչը նշանակում է, որ Նանեն ազդեցիկ աստվածուհի է եղել հին հայերի հոգևոր կյանքում:
Միհր
Միհրը երկնքի լույսի և արևի աստվածն էր։ Հարկ է նշել, որ փետրվար ամիսը, ներառյալ շատ սիրված Տրնդեզի տոնակատարությունները, նվիրված էր նրան նախաքրիստոնեական Հայաստանում։ Գառնիի հեթանոսական տաժարը նվիրված է հենց Միհր աստծուն:
Տիր (Ապոլոն)
Տիրը, ի տարբերություն մյուս աստվածների ու աստվածուհիների, չէր պատկանում Արամազդի արյունակցական շառավղին։ Նա, սակայն, հայտնի էր, որ նա իր սուրհանդակներից էր՝ ստեղծած Հայկ Նահապետի կողմից։ Նա շատ բաների, այդ թվում՝ իմաստության, արվեստի, գրավոր լեզվի, հռետորաբանության և դպրության աստվածն էր։ Հունական Հերմեսի աստծու նման նա նաև գուշակ ու երազներ բացատրող էր։ Տիրը հայտնի էր նրանով, որ գնահատում էր Հայկական լեռնաշխարհի գրողներին, ճարտարապետներին, արվեստագետներին, բանաստեղծներին։
Վահագն Վիշապաքաղ (Վահագն վիշապասպան)
Վահագնը հայ հեթանոսական ամենադաժան աստվածն էր։ Նա ամպրոպի, կրակի և պատերազմի աստվածն էր և Անահիտի և Արամազդի հետ «եռյակի» մի մասն էր։ Վահագնը առավել հայտնի է վիշապ սպանելու իր վարպետությամբ, որը պատկերված է Երևանում կանգնած նրա արձանի վրա: Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունը» (մ.թ. հինգերորդ դար) վերաբերում է «Վահագնի ծնունդը» հնագույն երգին/պոեմին, որը նկարագրում է Վահագնի ծագումն ու բնությունը։ Ցավոք, երգում Վահագնի վիշապազերծության մասին հիշատակումները կորել են։ Այնուամենայնիվ, նրա Վիշապակաղ (վիշապասպան) մականունը մնացել է։
Ծովինար
Արժե նշել Ծովինարին որպես պատվավոր հիշատակումներ: Ջրի, անձրևի և ծովի աստվածուհի Ծովինարը թարգմանվում է որպես «ծովերի դուստր»։ Նա հայտնի է, որ իր կատաղությամբ անձրև բերեց երկրի վրա և մայր էր այնպիսի լեգենդների, ինչպիսիք են Սանասարն ու Բաղդասարը:
Հայրենիքը դա այն տեղն է, որտեղ մարդը ծնվել է, որտեղ նա իրեն լավ է զգում:
Հայկական Լեռնաշխարհն ինչպիսի՞ առանձնահատկություններ ունի
Հարավարևմտյան Ասիայի բարձրավանդակների շարքում Հայաստան աշխարհը պատկերված է որպես կենտրոնական դիրք գրավող տարածք, որը կրում է Հայկական լեռնաշխարհ անվանումը: Նրանից արևմուտք տարածվում է Փոքրասիական (կամ Անատոլիական) բարձրավանդակը, իսկ հարավարևելյան հարևանությամբ Իրանական բարձրավանդակն է: Նրա հյուսիսում Կովկասյան Մեծ լեռնաշղթան է, հարավում` Միջագետքի դաշտավայրը, արևելքում` Կուր — Արաքսյան դաշտավայրը, որը հարում է Կասպից ծովին, հյուսիս -արևմուտքում` Սև ծովը, իսկ հարավ -արևմուտքում` Միջերկրական ծովի ափամերձ լեռնաշղթաները:
Քանի՞ երկրների տարածքում է գտնվում Հայկական լեռնաշխարհի տարածքը (Օգտվե՛ք քարտեզից)
Հայկական լեռնաշխարհի տարածքը մոտ 400 000 քառակուսի կիլոմետր է: Նրա տարածքում գոյություն ունեն հայկական երկու պետություններ՝ Հայաստանի և Արցախի հանրապետությունները, որոնք միասին կազմում են լեռնաշխարհի տարածքի մոտ 11 տոկոսը: Գրեթե նույնքան տարածք է զբաղեցնում լեռնաշխարհի այն հատվածը, որը պատկանում է Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը: Ադրբեջանի Հանրապետությունում տարածքում են գտնվում լեռնաշխարհի գավառներից Գարդմանը և Գողթանը, Վրաստանում՝ Ջավախքը: Հայկական բարձրավանդակի մոտ երկու երրորդը այժմ գտնվում է Թուրքիայի Հանրապետության կազմում:
Արցախյան Առաջին (1991-94 թթ․) պատերազմում հայկական զինված ուժերի ստացված ռազմական գործողությունները
Ընտրե՛ք ռազմական գործողություններից մեկը Հիմնավորե՛ք այդ գործողությունը նշանակությունը և կարևորությունը Մանրամասնե՛ք այդ ռազմական գործողության մանրամասները
1992թ-ին, մայիսի 18-ին հայկական զինված խմբավորումները գրավեցին Բերձոր (Լաչին) քաղաքը, դրանով բացելով ճանապարհը Հայաստանի և Արցախի միջև: Իր ռազմական նշանակությունը շատ մեծ է, քանի որ դա բերեց բեկումնային փոփոխություններին Արցախյան պատերազմի ընթացքում: Դրա շնորհիվ ստեղծվեց ցամաքային կապ Արցախի և Հայասանի Հանրապետության Գորիսի շրջանի միջև և դադարացվեցին Ադրբեջանական բանակի կողմից Հայկական բնակավայրերի ռմբակոծումները: Մայիսի 17-ին Հայկական ուժերը վերահսկողության տակ վերցրեցին Ծաղկաձոր, Կանաչ թալա, Մեծշեն, Հինշեն, Եղցահող գյուղերը, իսկ Մայիսի 18-ին կամավորական ջոկատների հետ միասին մտել են Բերձորը և հասել Հայաստանի պետական սահմանին՝ Գորիսի ուղղությամբ, բացելով միջանցքը: Դրանից հետո Հայկական ուժերի վերահսկողության տակ է անցնում Գորիս-Ստեփանակերտ ճանապարհը իր ամբողջ երկայնքով:
Ընթերցե՛ք հետևյալ թեման՝ <<Վերակառուցումն ու Արցախյան շարժման սկիզբը>>
Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝
ԽՍՀՄ-ում ե՞րբ և ո՞ւմ կողմից սկսվեց վերակառուցման քաղաքականությունը։ Ի՞նչ նպատակներ էր հետապնդում վերակառուցումը։
1980 – ական թվականների սկզբին խորհրդային համակարգը սպառեց զարգացման հնարավորությունները և ակնհայտ էր դառնում, որ բարեփոխումների համար անհրաժեշտ էր երիտասարդացնել երկրի ղեկավարությունը: Վերակառուցումը հռչակվեց Միխայիլ Գորբաչովի կողմից, որը երկրի ղեկավար դարձավ 1985 թվականի մարտին: Նա որոշեց սոցիալիզմը կատարելագործել: Առաջադրվեց նոր հայեցակարգ ՝ ստեղծել սոցիալիզմի ժողովրդավարական տարաձև, այսպես կոչված ՝ «սոցիալիզմ ՝ մարդկային դեմքով»»:
Ի՞նչը նպաստեց Արցախյան շարժման սկզբնավորմանը։ Ե՞րբ է սկսվել շարժումը և ո՞ր իրադարձությամբ։ Ղեկավար ի՞նչ մարմին և ե՞րբ ստեղծվեց, ո՞վքեր էին դրա առաջին անդամները։
Արցախահայերը սկսեցին պայքարել Լեռնային Ղարաբաղի անկախացման համար: 1988 թվականի փետրվարի 20 – ին հրավիրվեց ԼՂԻՄ մարզխորհրդի արտահերթ նստաշրջան: Կայացվեց որոշում՝ խնդրել Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին խոր ըմբռնման զգացում դրսևորել Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության իղձերի և ԼՂԻՄ – ը Ադրբեջանական ԽՍՀ – ի կազմից Հայկական ԽՍՀ – ի կազմ հանձնելու հարցի դրական լուծման հանդեպ»: Սկսվեց Արցախի հայ բնակչության ծանր ու երկարատև պայքարն ազատության համար:
Հիմնական գծերով ներկայացրե՛ք Արցախյան շարժման էությունը և սկզբնական փուլը։
1988թ-ից սկսվեցին հանրահավաքներ տեղի ունենալ, հազարավոր մարդիկ պահանջում էին Արցախը Հայաստանին միացնել: Լեռնային Ղարաբաղում և ՀԽՍՀ – ում սկսված ելույթներն անհանգստացրին ինչպես կենտրոնական, այնպես էլ հանրապետության կոմունիստական ղեկավարությանը: Խորհրդային Միության ղեկավար Մ. Գորբաչովը փետրվարի 26 – ին ուղերձ հղեց «Ադրբեջանի և Հայաստանի աշխատավորներին, ժողովուրդներին»: Նա կոչ էր անում «ժողովուրդների իսկական եղբայրության և միասնության», իսկ հարցի լուծումը տեսնում էր Ադրբեջանում և Հայաստանում շատ հիմնահարցերի լուծման մեջ:
Ի՞նչ գիտեք սումգայիթյան ոճրագործության մասին։ Ովքե՞ր էին կազմակերպել այն։ Գնահատե՛ք այդ ոճրագործությունը։
Այդ ծանր օրերին Սումգաիթ քաղաքում 1988 թվականի փետրվարի 27 – 29 – ին ոստիկանության և տեղական իշխանությունների անգործության պատճառով տեղի ունեցան հայ բնակչության կոտորածներ ՝ թուրքական վայրագության զազրելի կանոններով: Հազարավոր մարդիկ դարձան փախստականներ: Այդ ջարդերը կազմակերպվել էին Արցախի հիմնախնդրի լուծումը կանխելու նպատակով:
Ե՞րբ և ի՞նչ պատճառներով սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը սկսվել էր տնտեսական, քաղաքական և այլ հակասությունների սրման պատճառով։ Որոշ ֆաշիստական երկրների` Գերմանիայի, Իտալիայի, ԱՄՆ֊ի, Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի քաղաքական դիրքերը թուլացել էին։ Կարևոր խնդիր էր նաև ԽՍՀՄ֊ի տապալումն ու կոմեւնիստների վտանգի վերացումը։
Ի՞նչ պետություններ կային հակահիտլերյան կուալիցայի մեջ և ով, ինչպիսի՞ դեր ունեցավ պատերազմում
Հակահիտլերային կոալիցիայի մեջ կային ԽՍՀՄ-ն՝ Ռուսաստան, Հասյաստան, Ուկրաինա, Բելառուսիա, Վրաստան, Ադրբեջան, Տաջիկիստան Հայաստան և այլն, ԱՄՆ-ն, Անգլիան: Պատերազմի ավարտին կոալիցիայում կար ավելի քան 50 պետություն:
Ինչպե՞ս ավարտվեց պատերազմը
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը ավարտվեց 1945թ֊ի մայիսին։ Այն ավարտվեց Գերմանիայի կապիտուլյացիայով։ Բայց արևելքում այն ավարտվում է օգոստոսին, Ճապոնիայի կապիտուլյացիայով։
Նանե Խաչատրյան 