Հայ ժողովրդի կազմավորման մասնակցել են հնդեվրոպալեզու ցեղախումբեր, որոնցից ամենախոշորն էին հայ և արմեն ցեղերը:
Հայասա պետությունը գտնվում էր Մեծ Հայքից Սեվ Ծով տարածքի վրա: Հայասայի կենտրոնն էր Անի-Կամախը Եփրատի ափին: Հայասա բառը խեթերեն նշանակում էր = Հայ + ասա = Հայերի երկիր։
Արմենի-Շուպրիա․Արմենները վաղուց ապրել են Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արեվմտյան եվ Փոքր Ասիայի արեվելյան մասում: Ասորեստանյան արձանագրություններում Արմենները հիշատակվում են «ուրումե», իսկ ուրարտական արձանագրություններում՝ «ուրմե» կամ «արմե» անուններով: «Արմենի», «Արմենիա» և «Արմինա» անուններն ունեն խուրիտտա-ուրարտական ծագում: Արմենի նշանակում է Արմե + նի = Արմենների երկիր:
Ուրարտացի թագավոր Մենուան արշավեց Արմենի-Շուպրիայի վրա և այն անվանեց Ուրմեուխի, իսկ 773 Ք.Ա. Արգիշտի Ա.-ն է արշավում Ուրմեի վրա։
Ք․ա․ 14-13րդ դարերում Վանա լճի շրջակայքում եվ ավելի հարավ ու արեվմուտք ապրում էին խուրիտտա-ուրարտական ցեղեր, որոնք կրում էին «Նաիրի» անունը։ Ասորերեն դա նշանակում էր գետերի երկիր, այն պատճառով, որ գտնվում էր Եփրատ եվ Տիգրիս գետերի միջեվ:
Արարատյան դաշտում տարածված էր Էթիունի ցեղախումբը, որը հարևանն էր Նաիրին: Էթիունիի կենտրոնական մասն էր կազմում Ազա երկիրը, որտեղ այժմ գտնվում է Երևանը:
Վանի կամ Ուրարտու թագավորությունը գտնվում էր Հայկական լեռնաշխարհի հարավում։ Այնտեղ բնակվում էր «Ուրուատրի» ցեղախումբը։ Ուրարտուի մայրաքաղաք Տուշպա-Վանի կառուցման մասին Սարդուր Ա թագավորը (ք․ա․9-րդ դար) թողել է սեպագիր արձանագրություն․«Մեծ արքա, հզոր արքա, տիեզերքի արքա, արքաների արքա»:
Թագավոր Մենուան կառուցել է Վայոց Ձորից Վան հասնող 72 կիլոմետրանոց ջրանցք, որը հետագային կոչվեց՝ Շամիրամի ջուր և որը մասամբ պահպանված է։ Նրա որդի Արգիշտի Ա-ն (ք․ա․8-րդ դար) նվաճում է Արարատյան դաշտը և հիմնադրում է Էրեբունի բերդը:
Հետագա թագավորների կողմից նվաճվում է ներկա Սևանա լճի, Շիրակի, Գեղարքունիքի և այլ տարածքները։
Այս շրջանին հզորանում է Մարական թագավորությունը։ Ք․ա․6-րդ դարում այն ավիրում է Ուրարտուի շատ քաղաքներ և նաև Թեյշեբաինին:
Ուրարտուի թագավորության անկումից հետո սկսում է ձևավորվել Հայ Ժողովրդը, որը հիմնում է հայկական Երվանդունիների թագավորություն:
Նանե Խաչատրյան 