Հայոց լեզվի պատմությունը

Հայերենը աշխարհի հնագույն լեզուներից է։ Նրա ձևավորումը համընկնում է հայ ժողովրդի կազմավորմանը և գալիս է վաղնջական ժամանակներից: Խեթական և ասուրաբաբելական արձանագրությունները վկայում են, որ հայերը Հայկական բարձրավանդակում երևացել են Ք.ա. 3֊րդ հազարամյակում, բայց իբրև էթնիկ ամբողջականություն նրանք հայտնի են դառնում Ք.ա. 8–7-րդ դարերից։ Այդ շրջանում ստեղծված նպաստավոր պայմանների շնորհիվ նախահայկական պարզ ցեղային միությունները և առանձին ցեղերը միավորվելով ստեղծում են իրենց պետականությունը և կազմավորում հայ ժողովրդին։ Հայերին ժամանակի մի շարք ժողովուրդներ անվանել են արմեններ, իսկ երկիրը՝ Արմենիա, ինչը մինչև հիմա օգտագործվում է: Իսկ մեր ժողովրդի հայ ինքնանվանումը ավանդությունը կապում է Հայկ Նահապետի անվան հետ: Անցնելով պատմական զարգացման երկարատև ընթացք՝ հայերենը միշտ էլ եղել է աշխարհի առաջավոր լեզուների շարքում և համընթաց է քայլել ժամանակին։

Լեզուների ցեղակցությունը

Տարբեր լեզուներով խոսող մարդիկ հաճախ պայքարում են միմյանց հասկանալու համար, նույնիսկ եթե նրանց լեզուները հարազատ են: 19-րդ դարի սկզբին ի հայտ եկած պատմական համեմատական լեզվաբանությունը նպատակ ուներ բացահայտելու ծագումնաբանական կապերը և ուսումնասիրել լեզուների պատմական զարգացումը։ Այս մեթոդը լեզուները խմբավորում է ընտանիքների՝ ելնելով ծագումից, օրինակ՝ հնդեվրոպական, ֆիննա-ուգրերեն, թյուրքական և չին-տիբեթերեն։ Հնդեվրոպականը ամենամեծ ընտանիքն է, որը ձգվում է Հնդկաստանից մինչև հյուսիս-արևմտյան Եվրոպա:

Լեզվական ընտանիքները ներառում են ավելի սերտ ազգակցական կապեր ունեցող խմբեր։ Օրինակ, հնդեվրոպական ընտանիքը ներառում է սլավոնական, ռոմանական, գերմանական, հնդկական և իրանական խմբեր: Պատմականորեն քննարկված հայերենը սկզբում համարվում էր, որ պատկանում է հնդկա-արիական խմբին՝ պարսկերենի հետ բառապաշարային նմանության պատճառով։ Այնուամենայնիվ, 19-րդ դարում լեզվական առաջընթացը, հատկապես հնչյունական օրենքների վերաբերյալ, բացահայտեց հայերենը որպես անկախ ճյուղ հնդեվրոպականի ներսում՝ պարսկական փոխառություններով։

Հայերենը, հունարենի և ալբաներենի նման, հանդես է գալիս որպես առանձին ճյուղ հնդեվրոպական ընտանիքում:

Հայերենի զարգացման փուլերը

Հայերենն անցել է զարգացման երկարատև ուղի, սակայն մեր բուն գիտելիքները նրա մասին սկսվում են 5-րդ դարից, երբ հայերենը դարձավ գրային լեզու, և այն հնարավոր դարձավ ամրագրել գրավոր հուշարձաններում ու այդպես ավանդել հետագա սերունդներին: Մինչև դա հայերենը գոյություն ուներ, սակայն այդ ժամանակաշրջանից փաստական-նյութական գիտելիք շատ չկա:

Գրերի գյուտից (405թ.) մինչև մեր օրերն ընկած ժամանակաշրջանի մեջ ընդունված է առանձնացնել հայոց լեզվի զարգացման երեք շրջան
ա) հին հայերեն,
բ) միջին հայերեն,
գ) աշխարհաբար կամ նոր հայերեն:

Գրաբարը հայերենի հին շրջանի գրական մշակված տարբերակի անվանումն է, թեև հաճախ գործածվում է ընդհանրապես հին հայերեն իմաստով։ Հին հայերենը հայ ժողովրդի համընդհանուր հաղորդակցման միջոցն է եղել 5–11-րդ դարերում:
Միջին հայերենը հաջորդել է գրաբարին և գործել է մինչև 16-րդ դարը։ Այն կոչվել է նաև կիլիկյան հայերեն, քանի որ այնտեղ է տարածված եղել:
Աշխարհաբարը կամ նոր հայերենը, սկիզբ առնելով 17-րդ դարում, զարգացել ու վերջնականապես ձևավորվել է 19-րդ դարի առաջին կեսում և այսօր էլ հայ ժողովրդի հաղորդակցման միջոցն է: Աշխարհաբարը այսօր աշխարհին ներկայանում է երկու ճյուղով՝ արևելահայերեն և արևմտահայերեն: