Զարգացող երկրները բնապահպանական տեսանկյունից ամենախոցելին են։ Վատ ենթակառուցվածքները, աղտոտվածության բարձր մակարդակը և ռեսուրսների սահմանափակ հասանելիությունը հաճախ հանգեցնում են շրջակա միջավայրի վատ պայմանների, հետևաբար՝ վատ հանրային առողջության: Հայաստանը բացառություն չէ և տառապում է բնապահպանական խնդիրներից, ներառյալ բնական ռեսուրսների գերշահագործումը, շրջակա միջավայրի աղտոտումը, ապօրինի ծառահատումները և ջրային ռեսուրսների և թափոնների վատ կառավարումը:

Սրանք են ըստ ինձ 10 թվարկված ամենակարևոր էկոլոգիական խնդիրները Հայաստանում.

1. Օդի աղտոտվածություն
2. Սևանա լիճ
3. Ջրային ռեսուրսներ
4. Հանքարդյունաբերություն
5. Թափոններ
6. Անտառներ
7. Կլիմայի փոփոխություն
8. Կենսաբազմազանություն
9. Շինարարություն
10. Հողի որակ

Օդի աղտոտվածություն

Հայաստանն աշխարհի 22-րդ ամենաաղտոտված երկիրն է։ Երևանում մթնոլորտային օդի աղտոտվածությունը փոշով և ազոտի երկօքսիդով հաճախ գերազանցում է թույլատրելի սահմանային կոնցենտրացիան։

Երևանի մթնոլորտային օդի աղտոտման հիմնական աղբյուրներն են՝ շինարարություն, տրանսպորտ, հանքարդյունաբերություն, դեգրադացված հողեր, Նուբարաշենի աղբավայր, արտադրություն և էներգետիկա։

Սևանա լիճ

Ժամանակին աշխարհի ամենամեծ քաղցրահամ լճերից մեկը՝ Սևանա լիճը մարդկային տարբեր գործունեության պատճառով ջրի մակարդակի կայուն անկում և ջրի որակի անկում է ապրել: Սևանա լճի հետ կապված խնդիրների հետ մեկտեղ ջրի համատարած սխալ կառավարումը խորացնում է քաղցրահամ ջրի ճգնաժամը ողջ երկրում:

Ծովի մակարդակից 1900 մ բարձրության վրա գտնվող լճի ջրի որակը վատթարացել է տարբեր գործոնների պատճառով, այդ թվում՝ հանքարդյունաբերության, կոյուղաջրերի աղտոտվածության, ափերի երկայնքով անտառահատումների, ջրի մակարդակի տատանումների և ձկների պոպուլյացիայի նվազման պատճառով:

Ջրային ռեսուրսներ

Չնայած Հայաստանի ջրային պաշարները մեծ են, ենթակառուցվածքային թերությունները և ոչ ճիշտ վարքագիծը հանգեցնում են ջրի մեծ կորուստների: Մոտավոր հաշվարկներով Հայաստանի ջրամբարների ջրի 70%-ը կորչում է մինչև այն հասնի ֆերմերների արտերը։ Սա ավելի քան երկու անգամ գերազանցում է եվրոպական միջինը։ Այս կորուստները հիմնականում պայմանավորված են հնացած ենթակառուցվածքներով, որոնք թվագրվում են խորհրդային ժամանակաշրջանից:

Հանքարդյունաբերություն

Հանքարդյունաբերությունը Հայաստանի ամենամեծ բնապահպանական դժվարություններից է. Կառավարությունները չափազանց շատ են հույսը դրել խոշոր հանքարդյունաբերական ընկերությունների փողերի վրա, ինչը հանգեցնում է թույլ օրենքների և շրջակա միջավայրի և մարդկանց համար պատասխանատվության բացակայությանը: Արդյունքում բազմաթիվ հանքեր՝ թե՛ գործող, թե՛ լքված, գտնվում են շատ վատ վիճակում։ Հանքարդյունաբերությունից չափազանց մեծ կախվածություն կա, մինչդեռ մյուս ոլորտները մնում են թերզարգացած:

Թափոններ

Հայաստանի ներկայիս աղբավայրերը չեն համապատասխանում միջազգային, քաղաքաշինական, բնապահպանական կամ սանիտարական որևէ ստանդարտի։ Դրանք օգտագործվում են միայն աղբը կուտակելու համար, չունեն պատշաճ ցանկապատեր, մուտքային թափոնների հաշվառման համակարգ, աղբատար մեքենաների լվացման և ախտահանման սարքավորումներ և աղբը ծածկելու համար հող: Սա հանգեցնում է ինքնաբուխ այրման, որն առաջացնում է օդի, ջրի և հողի աղտոտում:

Անտառներ

Հայաստանի անտառները ժամանակին զբաղեցնում էին երկրի տարածքի 20%-ը, իսկ այսօր կազմում է 11%: Աղքատությունը, ի թիվս այլ գործոնների, եղել է այս բնական ռեսուրսների սպառման ամենամեծ նպաստողներից մեկը, քանի որ սոցիալ-տնտեսական խոցելի խմբերը դիմում են ապօրինի ձկնորսության, ապօրինի անտառահատումների և ապօրինի որսի՝ ապրուստի և եկամուտի որոնման համար: Այս աղքատությունն այնուհետև շահագործվում է կազմակերպված հանցավորության կողմից, և մենք ականատես ենք լինում երկրում ամենալայնածավալ անտառահատումների և գերձկնորսության:

Կլիմայի փոփոխություն

Կլիմայի փոփոխությունը ազդում է Հայաստանի վրա՝ ջերմաստիճանը բարձրանում է համաշխարհային միջինից ավելի արագ և տեղումների նվազում։ 1929-2016 թվականներին միջին ջերմաստիճանն աճել է 1,23°C-ով, մինչդեռ տարեկան տեղումները նվազել են 10%-ով։ 1990-2019 թվականներին միջին տարեկան ջերմաստիճանը բարձրացել է 0,9°C-ով։ Կանխատեսումները ենթադրում են, որ մինչև 2090-ական թվականները Հայաստանը կարող է տաքանալ 4,7 °C-ով, ինչը կհանգեցնի ավելի շատ երաշտների, ջրհեղեղների, սողանքների, վարելահողերի նվազմանը և բերքատվության նվազմանը, ինչը էականորեն կազդի էկոհամակարգերի, ջրի առկայության և սննդի արտադրության վրա:

Կենսաբազմազանություն

Հայաստանում կենսաբազմազանության հիմնական ուղղակի սպառնալիքը աճելավայրերի կորուստն ու դեգրադացիան է մարդու գործունեության արդյունքում, ներառյալ ծայրամասային հողերում գյուղատնտեսության և անասնաբուծության ինտենսիվ զարգացումը, քաղաքային և արդյունաբերական զարգացումը, ինչպես նաև հողի և ջրի աղտոտումը:

Շինարարություն

Շինարարության ծավալների ավելացմանը զուգընթաց Երևանում ավելացել է մթնոլորտային օդի փոշային աղտոտումը։ Այս հատվածից փոշու արտանետումները նվազեցնելու համար շենքերի և շինությունների կառուցման ժամանակ կառուցապատողը պետք է կազմակերպի շենքերի և շինությունների ծածկումը ցանցով, ապահովի օդի որակի մոնիտորինգի սարքավորումների տեղադրումը առցանց հարթակ հասանելիությամբ՝ համայնքի կողմից տվյալների ստուգաչափման հնարավորությամբ։ Մայրաքաղաքում մեր դիտարկումները ցույց են տալիս, որ ոչ բոլոր կառուցապատողներն են պատշաճ կերպով կատարում այդ պահանջները։

Հողի որակ

Կլիմայի փոփոխության պատճառով Հայաստանում տեղի է ունենում հողերի անապատացում, բնական տարածքների տեղաշարժ, ինչը հանգեցրել է հողերի դեգրադացիայի, լավագույն որակով հողերի աստիճանական անկմանը։ Սա ազդում է հողի բերրիության անկման վրա՝ էրոզիա, երկրորդային աղակալում և այլն։ Հայաստանի սևահողում հումուսի պարունակությունը միջին հաշվով վերջին մի քանի տասնամյակների ընթացքում նվազել է 1 տոկոսով։

Աղբյուրներ՝ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11

Թեմա՝ «Հայ կամավորական շարժումը»

• Ի՞նչ ակնկալիքներ ունեին հայերը սկսված աշխարհամարտից։ Ինչպե՞ս սկիզբ առավ ու ծավալվեց կամավորական շարժումը։ Առաջին փուլում ո՞ր ջոկատները կազմվեցին․ թվարկե՛ք ջոկատների հրամանատարական կազմը։

Ռուսաստանը և Օսմանյան կայսրությունը կարևոր նշանակություն էին տալիս պատերազմի պարագայում հայերին իրենց կողմը ներգրավելու խնդրին: Հայ ժողովրդի առջև առաջացել էին հարցեր՝ ի՞նչ դորքորոշում բռնել, ի՞նչ գործելակերպի հետևել հայության, առաջին հերթին՝ արևմտահայության անվտանգությունն ապահովելու համար:

Կոցկասի իշխանությունը 1914թ. աշնան սկզբերին դիմեց որոշակի քայլերի՝ հայերի վերաբերմունքը Թուրքիայի դեմ պատերազմի դեպքում պարզելու համար: Մի քանի հանդիպումների արդյունքում պարզվեցին կողմերի դիրքորոշումները: Հայերը կամավորական խմբերով պետք է աջակցեին ռուսական զորամասերին: Հայ ղեկավար ուժերը հույս ունեին ռուսականզորքի օգնությամբ իրականացնել հայկական նահանգների և Կիլիկիայի ինքնավարության հաստատումը Ռուսաստանի հովանու ներքո: Այսպիսով՝ Հայոց ազգային բյուրոյի նպատակն էր Արևմտյան Հայաստանի ինքնավարության հաստատումը:

Այդ օրերին կովկասահայության մեջ տիրում էր ոգևորություն: Կազմակերպվում էին հավաքներ, ցույցեր, երիտասարդությունը պահանջում էր ակտիվորեն մասնակցել պատերազմին, ստեղծել կամավորական ջոկատներ: Ոչ ոք կասկած չուներ, որ ռուսական բանակը կարճ ժամկետում կգրավի Էրզրումը, Վանը, Բիթլիսը, և արևմտահայերը կփրկվեն սպառնացող աղեից:

1914թ. նոյեմբերի սկզբին արդեն ձևակերպվել էին կամավորական չորս ջոկատներ՝ I ջոկատը Սալմաստում էր, հրամանատարն էր Անդրանիկը, II ջոկատը կազմավորվեց Իգդիրում, հրամանատարն էր Դրոն, III ջոկատը Կաղզվանում էր, հրամանատարն էր Համազասպը, իսկ IV ջոկատը Սարիղամիշում էր, հրամանատարն էր Քեռին:

• Նշանավոր ի՞նչ ճակատամարտերի մասնակցեցին հայ կամավորները 1915-1916 թթ․։ Ովքե՞ր աչքի ընկան։

անդրանիկի ջոկատը մի շարք հաղթական կռիվներ մղեց թուրքական ուժերի դեմ: Հատկապես նշանավոր էր նրա տարած փայլուն հաղթանակը 1915թ. ապրիլին տեղի ունեցած Դիլմանի ճակատամարտում:

Դրոյի երկրորդ ջոկատը կռվեց Խնուս-Մուշի շրջանում: 1916թ. հունվարի 13-ին ջոկատը գրավեց Խնուսը, իսկ փետրվարի 2-ին մտավ Մուշ: Առաջին ջոկատը կռվում էր Արճեշի շրջանում: 1916թ. փետրվարին Անդրանիկն իր ջոկատով գրավեց Բիթլիսը:

Երրորդ՝ Համազասպի ջոկատը մեծ հաջողությունների հասավ Վանի, ապա՝ Խիզանի շրջանում: 1916թ. մարտին նրա կամավորները գրավեցին Խիզանը և թուրքական գերությունից ազատեցին 5000 հայերի:

• Վերհանե՛ք հայ կամավորական շարժման նշանակությունը։

Հայկական ջոկատները կարևոր ավանդ ներդրեցին ռուսական զորքի տարած մի շարք հաղթանակների գործում:

Կամավորական շարժումը հայ քաղաքական ուժերի և կազմակերպությունների կողմից ամենատարբեր գնահատականների է արժանացել: Անժխտելի է, որ այն Հայաստանի ազատագրության զինված պայքարի հաղթական ու փառավոր էջերից է: Անկախ այն հանգամանքից՝ կամավորական ջոկատները ստեղծվեին թե ոչ, երիտթուրքերը վաղօրոք ծրագրել էին Հայաստանի և Օսմանյան կայսրության հայության ցեղասպանությունը:

Շարժման կարևոր արդյունքներից մեկն այն է, որ, ինչպես նախատեսում էին շարժման ղեկավարները, կամավորական ջոկատների միջոցով դրվեցին ապագա անկախ Հայաստանի ազգային բանակի հիմքերը:

• Ինչու՞ հայ կամավորական ջոկատները վերածվեցին կանոնավոր զորամիավորների։

Հայ կամավորական ջոկատները աստիճանաբար դուրս էին եկել Ռուսաստանի <<թույլատրելիության>> շչջանակներից: Ռուսական իշխանությունները գիտեին հայերի ինքնավարական և անկախական ծրագրերի մասին, որոնց որոշեցին լուծարել: Սակայն հաջողվեց կամավորական ջոկատներից հայկական հրաձգային գումարտակներ ձևավորելու իրավունք ձեռք բերել:

1916թ. մարտ-օգոստոս ամիսներին տեղի ունեցավ կամավորական ութ ջոկատների վերակազմավորումը վեց գումարտակների, որոնք մտան ռուսական բանակի կազմը:

Հայոց պատմություն 11, 107-111