Լեզուն ժողովրդի մշակույթի և ավանդույթների մեծ մասն է կազմում: Այն օգնում է պահպանել մեր պատմությունը և ինքնությունը: Իմ կարծիքով լեզուն պետք է անընդհատ փոխվի, հարմարվի աշխարհին և դրա զարգացվածությանը, որովհետև առանց դրա այն չի օգտագործվի և կարող է վերանալ: Դրա ընթացքում որոշ բառեր կարող են նաև հին դառնալ և այլևս չօգտագործվել, բայց ես չեմ կարծում, որ դա վատ է: Լեզուն պետք է փոխվի՝ մարդկանց և ընդհանրապես աշխարհին համապատասխան լինելու համար: Դրանք հիշեցնում են, թե որտեղից է գալիս լեզուն և ինչ ճանապարհ է անցել։
Հայերենը համարվում է աշխարհի ամենահին և ինքնատիպ լեզուներից մեկը։ Նրա ձևավորումը սերտորեն կապված է հայ ժողովրդի կազմավորման հետ և գալիս է դեռ շատ հին ժամանակներից։ Տարբեր պատմական աղբյուրներ՝ հատկապես խեթական և ասուրաբաբելական արձանագրությունները, վկայում են, որ հայերը որպես ցեղային խմբեր Հայկական լեռնաշխարհում ապրել են մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակից։ Սակայն որպես միավորված ժողովուրդ՝ իրենց ինքնությամբ և պետությամբ, հայերը ձևավորվել են մ.թ.ա. 8-7-րդ դարերում։ Այդ շրջանում ստեղծվել էին նպաստավոր պայմաններ, և նախահայկական ցեղերն ու ցեղային միությունները միավորվելով՝ ստեղծեցին պետականություն ու կազմավորեցին հայ ժողովրդին։
Հայերենը անցել է շատ երկար ու հարուստ պատմական ճանապարհ՝ մոտ հինգ-վեց հազար տարի։ Մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակի սկզբներին այն առանձնացել է հնդեվրոպական լեզվական ընտանիքից և սկսել իր անկախ գոյությունը։ Քանի որ հայերենը կենդանի լեզու է՝ այն շարունակաբար փոփոխվել և զարգացել է։ Դրա վրա ազդել են ինչպես ներքին զարգացումները, այնպես էլ տարբեր ժողովուրդների ու մշակույթների հետ շփումները։ Հայ ժողովրդի կազմավորման ընթացքում նրա լեզուն ձևավորվել է նաև տարբեր ցեղերի ու ժողովուրդների՝ խեթերի, խուռիների, ուրարտացիների և այլոց լեզուների ազդեցությամբ։ Հետագայում հայերենը հարստացել է նաև տարբեր լեզուներից կատարված փոխառություններով։
405 թվականը հայերենի պատմության մեջ առանձնահատուկ սահմանագիծ է, քանի որ այդ թվականին Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայոց գրերը։ Դրանից հետո սկսվեց հայերենի գրավոր զարգացման շրջանը, որը սովորաբար բաժանվում է երեք հիմնական փուլերի՝ Հին, Միջին և Նոր հայերեն։
Հին հայերենը, որը հայտնի է «գրաբար» անվամբ, ձևավորվել է Տուրուբերանի, Բարձր Հայքի և Այրարատի խոսվածքների հիման վրա։ Այն ընդգրկում է 5-11-րդ դարերի ժամանակահատվածը։ Գրաբարը սկզբում եղել է և՛ գրական, և՛ խոսակցական լեզու, սակայն մոտ 9-րդ դարից այն աստիճանաբար դուրս է եկել ամենօրյա օգտագործումից և պահպանվել հիմնականում գրավոր գրականության մեջ։
Միջին հայերենը (12-17-րդ դարեր) եղել է այն ժամանակաշրջանի և՛ գրական, և՛ խոսակցական լեզուն։ Այս փուլում լեզուն դեռ ամբողջությամբ նորմավորված չէր և ուներ տարբեր գրական տարբերակներ՝ կախված տարածաշրջաններից։ Այդ շրջանում Հայաստանում և հայկական գաղթօջախներում գործածվում էին միջին հայերենի մի քանի ձևեր, որոնցից առավել հայտնի էր Կիլիկյան հայերենը։ Կիլիկիայի թագավորության անկումից հետո միջին հայերենը աստիճանաբար սկսեց փոխվել՝ ճանապարհ հարթելով նոր՝ աշխարհաբար հայերենի ձևավորման համար։
Նոր հայերենը կամ աշխարհաբարը ձևավորվել է 17-րդ դարում և օգտագործվում է մինչև մեր օրերը։ Թեպետ աշխարհաբարի հնագույն նմուշը համարվում է Բջնիի 1358 թվականի արձանագրությունը, իսկական ձևավորման շրջանը համարվում է 17-րդ դարը, երբ արդեն այս լեզվով ստեղծվում էին տարբեր գրավոր հուշարձաններ։ Սկզբում աշխարհաբարը միավորող էր՝ նույնը և՛ արևելահայերի, և՛ արևմտահայերի համար։ Սակայն ժամանակի ընթացքում, տարբեր բարբառների ազդեցությամբ, այն բաժանվեց երկու հիմնական տարբերակի՝ արևելահայ և արևմտահայ։
Ժամանակի ընթացքում լեզուն անընդհատ փոխվում է։ Որոշ բառեր ու արտահայտություններ դադարում են օգտագործվել՝ դառնալով հնաբանություններ։ Դրանք կարող են լինել հին բառեր կամ քերականական ձևեր, որոնք դուրս են եկել գործածությունից (օրինակ՝ սեպուհ, նախարար, գահասրահ)։ Սակայն երբեմն հնաբանությունները կարող են կրկին գործածվել՝ հատկապես գրականության մեջ՝ տալով ոճական կամ պատմական երանգ։
Ի տարբերություն դրանց, նորաբանությունները այն բառերն ու արտահայտություններն են, որոնք առաջանում են ժամանակակից կյանքի նոր երևույթները անվանելու համար։ Դրանք կարող են լինել ինչպես նորաստեղծ բառեր, այնպես էլ հին բառեր՝ նոր իմաստներով։ Օրինակ՝ մեր օրերում տարածված բառեր, ինչպիսիք են համակարգիչ, բջջային, ինտերնետ, ժամանակին հենց նորաբանություններ են եղել։ Երբ դրանք լայնորեն տարածվում են, այլևս չեն դիտվում որպես նոր բառեր։
Այս ամենը ցույց է տալիս, որ հայերենը մշտապես զարգացող, հարմարվող և կենդանի լեզու է։ Այն կարողացել է պահպանել իր ինքնությունը դարերի ընթացքում՝ միաժամանակ ընդունելով փոփոխությունները և քայլելով իր ժողովրդի հետ նույն ուղիով։
Նանե Խաչատրյան 