Երբ բառի վերջից վանկ կամ վանկեր են ավելանում, որոշ ձայնավորներ և երկհնչյուններ փոփոխության են ենթարկվում: Օրինակ՝ վեճ-վիճաբանություն, սուր-սրել, գույն-գունավոր:
Նկատելի է, որ վեճ բառի ե-ն դարձել է ի, սուր բառի ու-ն՝ ը, իսկ ույ երկհնչյունը՝ ու: Այս երևույթը կոչվում է հնչյունափոխություն:
Առաջադրանքներ՝
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.
Օրինակ՝ ջուր-ջրծաղիկ (ու-ն գաղտնավանկի ը)
ծաղիկ-ծաղկաման (ի-ն սղվել է)
համբույր-համբուրել (ույ-ու)
հին-հնամենի (ի-ն գաղտնավանկի ը), բազուկ-բազկաթոռ (ու-ն սղվել է), պատիժ-պատժել (ի-ն սղվել է), ողջույն-ողջունել (ույ-ու), աշխույժ-աշխուժություն (ույ-ու), մատյան-մատենագիր (յա-ե), պարտեզ-պարտիզան (ե-ի), գլուխ-գլխավոր (ու-ն սղվել է), էշ-իշամեղու (է-ի):
2. Տրված բառերի վերջից բաղադրիչներ ավելացնելով՝ բառեր կազմիր այնպես, որ տեղի ունենա հնչյունափոխություն:
ա) բուրդ, սիրտ, կույր, ճահիճ, ալյուր, կեզ, ատամնաբույժ
բրդոտ, սրտաբաբախ, կուրանալ, ճահճանալ, ալրաղաց, կիզական, ատամնաբուժարան
բ) վիշտ, թույլ, ծնունդ, հաշիվ, արթուն, հույն, տույժ
վշտանալ, թուլանալ, ծննդարան, հաշվել, արթնանալ, հունական, տուժել
3.Վերականգնիր տրված բառերի անհնչյունափոխ ձևերը՝
ձնծաղիկ — ձյուն, թխահեր — թուխ, սառցահատ — սառույց, երգչախումբ — երգիչ, կիսել — կես, ըմպանակ — ումպ, մեղվապահ — մեղու, հունական — հույն, կղզյակ — կղզի:
4.Դո՛ւրս գրիր այն բառերը, որոնցում կան հնչյունափոխված
արմատներ. վերականգնիր անհնչյունափոխ ձևերը։
Գրադարան — գիր, մայրուղի, կատվազգի — կատու, զարդանախշ, գլխապտույտ — գլուխ, խնձորենի,
լեզվաոճական — լեզու, երկաթապատ, շինարարական — շեն, լուսանկար — լույս, գյուղամեջ, մայթեզր,
կուտակել — կույտ, բառիմաստ, ջրապտույտ — ջուր, տուֆակերտ, սրբապատկեր — սուրբ, ուղղաձիգ — ուղիղ։
Է(ե) ձայնավորի հնչյունափոխությունը
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.
Հովհաննես-Հովհաննիսյան (ե — ի), անեծք-անիծել (ե — ի, ք-ն սղվել է), դեմ-դիմանկար (ե-ի), վրեժ-վրիժառու (ե — ի), վեպ-վիպասան (ե — ի)
2. Տրված բաղադրիչները միացնելով բառեր կազմիր, ուշադրություն դարձրու հնչյունափոխությանը: Օրինակ՝ կես+ա+դեմ-կիսադեմ
Ծաղիկ+ա+ձոր — Ծաղկաձոր, շեկ+ա+հեր — շիկահեր, վեմ+ա+փոր — վիմափոր, մեգ+ա+պատ — միգապատ, գես+աստղ — գիսաստղ, սեր+առատ — սիրառատ, հանդես+ություն — հանդիսություն, պատվեր+ա+տու — պատվիրատու, բնագետ+ություն — բնագիտություն, հրավեր+ա+տոմս — հրավիրատոմս:
3. Վեճ, նվեր, տեր, մեջ, գեր արմատներից 2-ական բառ կազմիր այնպես, որ տեղի ունենա հնչյունի փոփոխություն:
վեճ — վիճաբանություն, վիճել
նվեր — նվիրել, նվիրաբերել
տեր — տիրանալ, տիրություն
մեջ — միջամտել, միջադեպ
գեր — գիրանալ, գիրություն
4. Հետևյալ բառերից փակագծերում տրված բառերի և մասնիկների օգնությամբ կազմիր նոր բառեր՝ ենթարկելով անհրաժեշտ հնչյունափոխության:
Գեր (անալ) — գիրանալ, կես (ատ) — կիսատ, հայրենասեր (ություն) — հայրենասիրություն, մեգ (ապատ) — միգապատ, էշ (ատեր) — իշատեր, պարտեզ (պան) — պարտիզպան, զեն (ակիր) — զինակիր, հրավեր (ատոմս) — հրավիրատոմս, էշ (այծյամ) — իշայծյամ, գրագետ (ություն) — գրագիտություն, տեր (անալ) — տիրանալ, վեպ (ագիր) — վիպագիր:
5. Գտիր հետևյալ բառերի հնչյունափոխված մասը և վերականգնիր անհնչյունափոխ ձևերը՝
դիզել — դեզ, կիսամուշտակ — կես, վիպական — վեպ, իջևանել — էջ, պատվիրել — պատվեր, սիրալիր — սեր, իջվածք — էջ, տիրական — տեր, սիզավետ — սեզ, զինել — զեն:
ի ձայնավորի հնչյունափոխությունը
1.Համեմատիր դեմ-դիմաց գրված բառերը և ցույց տուր, թե հնչյունական ինչ փոփոխություններ են տեղի ունեցել.
Սարգիս-Սարգսյան (ի-ն սղվել է), միրգ-մրգատու (ի-ն գաղտնավանկի ը), ջիղ-ջղային (ի-ն գաղտնավանկի ը), կաղին-կաղնի (ի-ն սղվել է), որդի-որդյակ (ի — յա), կռիվ-կռվել (ի-ն սղվել է), խիղճ-խղճալ (ի-ն գաղտնավանկի ը), կծիկ-կծկել (ի-ն սղվել է), մահիճ-մահճակալ (ի-ն սղվել է), կոշիկ-կոշկեղեն (ի-ն սղվել է), նկարիչ-նկարչություն (ի-ն սղվում է), կղզի-կղզյակ (ի — յա)
2. Տրված բառերը տեղադրիր տրված շարքերում՝
ի-ն սղվել է (չի արտասանվում)-Մկրտչյան, վարչություն, վերջնական, դեղնավուն, գեղեցկանալ, փոթորկալի, մրրկածուփ, բժշկական, կնքել, վրձնահարված, նկարչական
ի-ն դարձել է ը, որը չի գրվում-նարնջագույն սկզբնակետ, սրտամորմոք, կարմրավուն
Մկրտչյան, նարնջագույն, վարչություն, վերջնական, դեղնավուն, գեղեցկանալ, փոթորկալի, մրրկածուփ, բժշկական, սկզբնակետ, կնքել, վրձնահարված, նկարչական, սրտամորմոք, կարմրավուն:
Նանե Խաչատրյան 