Թեմա՝ «Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացի սկիզբը»

• Որո՞նք էին Հայոց ցեղասպանության հետևանքները

Ցեղասպանության ծանրագույն հետևանքը մեր հայրենիքի մեծագույն մասի՝ Արևմտյան Հայաստանի հայաթափումն էր և հայերի հայրենազրկումը:

Մեծ եղեռնից փրկված հայերը տարբեր ճակատագիր ունեցան։ Մոտ 250 հազարը բռնի մահմեդականացվեց հայրենիքում, 300 հազարը ապաստան գտավ Արևելյան Հայաստանում ու Անդրկովկասում, իսկ հարյուր հազարավորները սփռվեցին աշխարհով մեկ՝ ձևավորելով հայկական սփյուռքը։

Մեծ էր նաև հայ ժողովրդի նյութական կորուստը՝ առնվազն 20 միլիարդ ֆրանկ ոսկի:
Ոչնչացվեցին կամ սեփականաշնորհվեցին հայության ստեղծած պատմամշակութային արժեքները:

Ցեղասպանությունը ծանր հետք է թողել հայության հետագա բոլոր սերունդների կենսագործունեության, բնավորության, ազգային նկարագրի և նպատակների ձևավորման վրա:

• Ներկայացրե՛ք մեծ տերությունների վերաբերմունքը Մեծ եղեռնի նկատմամաբ։ Ի՞նչ վերաբերմունք ունեին ժամանակի հասարակական-քաղաքական և պետական նշանավոր գործիչները․ ովքե՞ր էին նրանք, ի՞նչ գիտեք նրանց մասին։

Առաջին աշխարհամարտը սանձազերծող տերությունները տարբեր կերպ արձագանքեցին հայոց Մեծ եղեռնին: Անտանտի երկրները դատապարտեցին երիտթուրքերի կառավարության հանցագործությունները: Մեծ Բրիտանիան, Ռուսաստանը և Ֆրանսիամ արդեն 1915թ. մայիսի 11-ին հանդես եկան համատեղ հայտարարությամբ՝ նրանք պատասխանատվության են կանչելու եղեռնագործության կազմակերպիչներին և մասնակիցներին:

Հայկական նահանգներում և Օսմանյան կայսրության մյուս շրջաններում գործունեություն ծավալած ամերիկյան միսիոներները միջազգային հանրությանը տեղեկացրին, թե իրականում ինչ է կատարվում հայերի հետ: ԱՄՆ-ն փորձեց ճնշում գործադրել թուրքական կառավարության վրա և իր բողոքը հայտնեց հայերի նկատմամբ իրականացվող բռնությունների դեմ, բայց դա չսաստեց ոճրագործներին:

Գերմանական և Ավստրո-Հունգարիան լուրջ քայլերի չդիմեցին՝ կանխելու կամ արգելակելու իրենց դաշնակցի կողմից կատարվող եղեռնագործությունը: Գերմանական պետական և քաղաքական շրջանակների մեծ մասը աջակցում էին երիտթուրքերին կամ անտարբեր կեցվածք էին որդեգրել:

Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Դեյվիդ Լլոյդ Ջորջը ասում էր, որ հաշտության պայմանագրով հայկական հողերը պետք է վերջնականորեն ազատագրվեն թուրքերից: Անգլիացի պատմաբան լորդ Ջեյմս Բրայսը հրատարակեց փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, իսկ անգլիացի մեկ այլ հայտնի պատմաբան Առնոլդ Թոյնբին աշխատություն գրեց հայերի կոտորածների մասին: Հայոց եղեռնը դատապարտվեց ժամանակի հասարակական-քաղաքական և պետական նշանավոր շատ գործիչների կողմից՝ Ա. Ֆրանս, Ռ. Ռոլան, Ֆ. Նանսեն, Մ. Գորկի, Վ. Բրյուսով, Վ. Վիլսոն, Ժ. Կլեմանսո, Հ. Մորգենթաու և ուրիշներ:

• Ե՞րբ և ո՞ւմ կողմից է տրվել «ցեղասպանության» իրավական ձևակերպումը։ Ուրիշ ի՞նչ ժողովուրդներ գիտեք, որոնց նկատմամբ իրականացվել է ցեղասպանություն։

1948թ. դեկտեմբերի 9-ին Միավորված ազգերի կազմակերպության ընդունած <<Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին>> կոնվենցիայով տրվեց իրավական ձևակեպումը:

Ըստ այդ փաստաթղթի՝ <<ցեղասպանություն են համարվում որևէ ազգային, ռասայական, էթնիկական կամ կրոնական խմբի լիակատար կամ մասնակի ոչնչացման նպատակով իրականացվող հետևյալ գործողությունները.
ա. այդպիսի խմբի անդամների սպանությունը
բ. խմբի անդամներին լուրջ մարմնական վնասվածք կամ մտավոր խանգարում հասցնելը
գ. որևէ խմբի համար դիտավորյալ այնպիսի կենսապայմանների ստեղծումը, որի նպատակն է նրա մասնակի կամ լիակատար ոչնչացումը
դ. խմբի ներսում ծննդաբերության կանխմանն ուղղված միջոցառումները
ե. երեխաների բռնի հանձնումը մարդկային մի խմբից մյուսին>>

Հյուսիսային Ամերիկայում բնիկ ժողովուրդների ցեղասպանությունը տարբերվում էր գաղութատիրական քաղաքականությունից: Անգլիական գաղութացումը սկսվեց 1607 թվականին, և մինչև 1830 թվականը ԱՄՆ-ը ստիպեց բնիկ բնակչությանը Միսիսիպիից արևմուտք: Դաժան տեղահանումները, ինչպիսին է Արցունքների արահետը, հանգեցրին զանգվածային մահերի. չերոկիների 50%-ը և այլ ցեղերի 25-35%-ը կործանվեցին։

Հոլոքոստը սկսվեց հրեական խանութների բոյկոտով և հասավ զանգվածային ոչնչացման: Նացիստները սպանեցին վեց միլիոն հրեաների՝ նպատակ ունենալով նրանց լիակատար ոչնչացնել։ Մյուս հալածյալ խմբերը ներառում էին գնչուներ, սլավոններ, քաղաքական այլախոհներ և կրոնական փոքրամասնություններ։ «Վերջնական լուծումը» տեսավ հրեաներին մեկուսացված գետտոներում, արտաքսվեցին և սպանվեցին համակենտրոնացման ճամբարներում:

Իսրայելի ռազմական գործողությունները Գազայում զանգվածային ավերածությունների պատճառ են դարձել՝ սպանելով տասնյակ հազարավորների և տեղահանելով բնակչության 90%-ին։ Ջրի, սննդի և առողջապահական համակարգերը փլուզվել են։ 2023 թվականի հոկտեմբերից 2024 թվականի հուլիսն ընկած ժամանակահատվածում Իսրայելը կատարել է գործողություններ, որոնք խախտում են Ցեղասպանության կոնվենցիան՝ նպատակ ունենալով ոչնչացնել պաղեստինցիներին սպանությունների, ծանր վնասների և կյանքին վտանգ սպառնացող պայմանների միջոցով:

• Ի՞նչ գիտեք «Նեմեսիս» գործողության մասին։ Ի՞նչ արդյունքներ այն ունեցավ։

«Նեմեսիս» գործողությունը 1920-ականներին գաղտնի առաքելություն էր՝ սպանելու Հայոց ցեղասպանության համար պատասխանատու թուրք առաջնորդներին: Այն կազմակերպել էին Արմեն Կարոն, Ահարոն Սաչակլեանը և Շահան Նատալին։

Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո օսմանյան ռազմական տրիբունալը մահապատժի է դատապարտել այդ առաջնորդներին ցեղասպանության մեջ ունեցած դերակատարության համար: Սակայն հետագայում նրանք ազատ արձակվեցին և կեղծ անուններով փախան Եվրոպա: 1920-ականների սկզբին Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունը (ՀՅԴ) Երևանում կայացած ժողովում որոշեց գաղտնի պատժել մեղավորներին։ 1920-1922 թվականներին հայ վրիժառուները հայտնաբերեցին նրանց և կատարեցին առաքելությունը:

Ի վերջո սպանվեցին բավականին շատերը՝ Ֆաթալի խան Խոյսկին, Թալաթ փաշան, Բիհբուդ խան Ջիվանշիրը, Սաիդ Հալիմ փաշան, դոկտոր Բահադդին Սաքըրը, Ջեմալ (Ջեմալ) Ազմին, Ջեմալ փաշան, Էնվեր փաշան։ Կային նաև հայ դավաճաններ՝ Մկրտիչ Հարությունյան, Վահե Իհսան (Եսայան), Հեմայակ Արամյանց։

Թեմա՝ «Հայոց Մեծ եղեռնը»

• Ե՞րբ և որտե՞ղ էր կայացվել հայերին բնաջնջելու երիտթուրքերի որոշումը։ Պարզաբանե՛ք հայերի ցեղասպանության պատճառները։ Ի՞նչ դեր է խաղացել Բ․ Շաքիրի գլխավորած կազմակերպությունը հայկական ջարդերի իրագործման մեջ։

Հայերի ոչնչացման ծրագիրը երիտթուրքերի կուսակցությունը հաստատել էր 1910-1911թթ. Սալոնիկում կայացած գաղտնի խորհրդակցությունների և ժողովների ընթացքում: Այսինքն՝ հայերի հայրենազրկման և ոչնչացման ծրագիրը պետականորեն մշակվել ու նախապատրաստվել էր օսմանյան Թուրքիայի կողմից մինչև Առաջին աշխարհամարտը:

Հայերի բնաջնջումով, ըստ այդ ծրագրի, կփակվեր նաև Հայկական հարցը: Հայերի ցեղասպանություն պատճառների շարքում դեր է խաղացել նաև տնտեսական գործոնը: Հայ արդյունաբերողներն ու դրամատերերը կարողացել էին խոշոր կապիտալ կուտակել: Հայերի բնաջնջմամբ թուրքերը ազատվում էին անցանկալի մրցակիցներից ու տիրանալու նրանց ֆինանսական միջոցներին ու ունեցվածքին:

Երիտթուրքերի պարագլուխներից Բեհաէդդին Շաքիրի անմիջական ղեկավարությամբ ստեղծվաած <<Հատուկ կազմակերպություն>> մարմինը: Այստեղ հիմնականում ընդգրկվեցին բանտերից ազատված և քրեական անցյալ ունեցող հանցագործներ:

• Ներկայացրե՛ք Մեծ եղեռնի իրականացման փուլերը։ Ե՞րբ սկսվեցին համատարած կոտորածներն ու տեղահանությունը։

Հայերի ոչնչացման ծրագիրն գործադրվեց ամբողջ արևմտահայության նկատմամբ: Հայոց ցեղասպանության այդ փուլը հայտնի է Մեծ եղեռն անունով:
Երիտթուրքերն իրենց ծրագիրն իրականացրին քայլ առ քայլ: Սկզբնական ամիսներին հայերի կոտորածներ տեղի ունեցան Կովկասյան ճակատի մերձակա գոտում:

Թուրքական իշխանությունը նախ և առաջ ուզում էր վերացնել հայերի կռվելու ունակ ներուժը: Օսմանյան բանակ էր զորակոչվել ավելի քանի 300 հազար հայ: Շուտով նրանց մեկուսացնում են և խումբ առ խումբ վերացնում:

Մյուս քայլով երիտթուրքերը նպատակադրվել էին վերացնել հայության ազգային, քաղաքական և հոգևոր ղեկավար ուժերին ու գործիչներին: Առաջին ձերբակալությունները տեղի են ունենում 1914թ. հոկտեմբերին: 1915թ. ապրիլի 11 (24) և հաջորդած օրերին Կ. Պոլսում կալանավորվեց 2300-ից ավելի մարդ: Աքսորված հայ մտավորականների մեծամասնությունը դաժանորեն սպանվեց: Քչերը միայն փրկվեցին:

1915թ. ապրիլից սկսվեց նաև ցեղասպանական մեծածավալ գործողությունը. հայությունը ենթարկվեց կոտորածների, բռնի տեղահանության և աքսորի: Հարյուր հազարավոր հայերի կոտորեցին, մեծ թվով բռնի տեղահանվածներ սպանվեցին աքսորի ճանապարհին: Ողջ մնացածները հասան համակենտրոնացման ճամբարներ: Ցեղասպանությունը շարունակվեց նաև հաջորդ տարվա ընթացքում: Իրականացվում էր նաև հայերի բռնի մահմեդականացում:

Մեծ եղեռնը սկսվել է 1914թ. հոկտեմբերին և շարունակվել մինչև 1916թ. ամառը: 2,5 միլիոն հայերից 1,5 միլիոնը դարձավ Մեծ եղեռնի զոհ:

• Թվարկե՛ք Արևմտյան Հայաստանի և կայսրության այն բնակավայրերը, որտեղ կազմակերպվել են ինքնապաշտպանական մարտեր։ Նկարագրե՛ք մարտերը և վերհանե՛ք դրանց պատմական նշանակությունը։

Առաջին ինքնապաշտպանական կռիվները տեղի ունեցան Վանի նահանգում: Դրանք նաև տեղի ունեցան Շատախ գավառում, Վան քաղաքում, Տարոնում, Մուշում, Սասունում, Շապին Կարահիսարում, Սուետիա գավառում, Եդեսիայում և այլն:

Հայերը կարողացան որոշ քաղաքներում և գյուղերում զինված դիմադրություն կազմակերպել, որի արդյունքում տասնյակ հազարավոր մարդիկ փրկվեցին:

Թեմա՝ «Հայ կամավորական շարժումը»

• Ի՞նչ ակնկալիքներ ունեին հայերը սկսված աշխարհամարտից։ Ինչպե՞ս սկիզբ առավ ու ծավալվեց կամավորական շարժումը։ Առաջին փուլում ո՞ր ջոկատները կազմվեցին․ թվարկե՛ք ջոկատների հրամանատարական կազմը։

Ռուսաստանը և Օսմանյան կայսրությունը կարևոր նշանակություն էին տալիս պատերազմի պարագայում հայերին իրենց կողմը ներգրավելու խնդրին: Հայ ժողովրդի առջև առաջացել էին հարցեր՝ ի՞նչ դորքորոշում բռնել, ի՞նչ գործելակերպի հետևել հայության, առաջին հերթին՝ արևմտահայության անվտանգությունն ապահովելու համար:

Կոցկասի իշխանությունը 1914թ. աշնան սկզբերին դիմեց որոշակի քայլերի՝ հայերի վերաբերմունքը Թուրքիայի դեմ պատերազմի դեպքում պարզելու համար: Մի քանի հանդիպումների արդյունքում պարզվեցին կողմերի դիրքորոշումները: Հայերը կամավորական խմբերով պետք է աջակցեին ռուսական զորամասերին: Հայ ղեկավար ուժերը հույս ունեին ռուսականզորքի օգնությամբ իրականացնել հայկական նահանգների և Կիլիկիայի ինքնավարության հաստատումը Ռուսաստանի հովանու ներքո: Այսպիսով՝ Հայոց ազգային բյուրոյի նպատակն էր Արևմտյան Հայաստանի ինքնավարության հաստատումը:

Այդ օրերին կովկասահայության մեջ տիրում էր ոգևորություն: Կազմակերպվում էին հավաքներ, ցույցեր, երիտասարդությունը պահանջում էր ակտիվորեն մասնակցել պատերազմին, ստեղծել կամավորական ջոկատներ: Ոչ ոք կասկած չուներ, որ ռուսական բանակը կարճ ժամկետում կգրավի Էրզրումը, Վանը, Բիթլիսը, և արևմտահայերը կփրկվեն սպառնացող աղեից:

1914թ. նոյեմբերի սկզբին արդեն ձևակերպվել էին կամավորական չորս ջոկատներ՝ I ջոկատը Սալմաստում էր, հրամանատարն էր Անդրանիկը, II ջոկատը կազմավորվեց Իգդիրում, հրամանատարն էր Դրոն, III ջոկատը Կաղզվանում էր, հրամանատարն էր Համազասպը, իսկ IV ջոկատը Սարիղամիշում էր, հրամանատարն էր Քեռին:

• Նշանավոր ի՞նչ ճակատամարտերի մասնակցեցին հայ կամավորները 1915-1916 թթ․։ Ովքե՞ր աչքի ընկան։

անդրանիկի ջոկատը մի շարք հաղթական կռիվներ մղեց թուրքական ուժերի դեմ: Հատկապես նշանավոր էր նրա տարած փայլուն հաղթանակը 1915թ. ապրիլին տեղի ունեցած Դիլմանի ճակատամարտում:

Դրոյի երկրորդ ջոկատը կռվեց Խնուս-Մուշի շրջանում: 1916թ. հունվարի 13-ին ջոկատը գրավեց Խնուսը, իսկ փետրվարի 2-ին մտավ Մուշ: Առաջին ջոկատը կռվում էր Արճեշի շրջանում: 1916թ. փետրվարին Անդրանիկն իր ջոկատով գրավեց Բիթլիսը:

Երրորդ՝ Համազասպի ջոկատը մեծ հաջողությունների հասավ Վանի, ապա՝ Խիզանի շրջանում: 1916թ. մարտին նրա կամավորները գրավեցին Խիզանը և թուրքական գերությունից ազատեցին 5000 հայերի:

• Վերհանե՛ք հայ կամավորական շարժման նշանակությունը։

Հայկական ջոկատները կարևոր ավանդ ներդրեցին ռուսական զորքի տարած մի շարք հաղթանակների գործում:

Կամավորական շարժումը հայ քաղաքական ուժերի և կազմակերպությունների կողմից ամենատարբեր գնահատականների է արժանացել: Անժխտելի է, որ այն Հայաստանի ազատագրության զինված պայքարի հաղթական ու փառավոր էջերից է: Անկախ այն հանգամանքից՝ կամավորական ջոկատները ստեղծվեին թե ոչ, երիտթուրքերը վաղօրոք ծրագրել էին Հայաստանի և Օսմանյան կայսրության հայության ցեղասպանությունը:

Շարժման կարևոր արդյունքներից մեկն այն է, որ, ինչպես նախատեսում էին շարժման ղեկավարները, կամավորական ջոկատների միջոցով դրվեցին ապագա անկախ Հայաստանի ազգային բանակի հիմքերը:

• Ինչու՞ հայ կամավորական ջոկատները վերածվեցին կանոնավոր զորամիավորների։

Հայ կամավորական ջոկատները աստիճանաբար դուրս էին եկել Ռուսաստանի <<թույլատրելիության>> շչջանակներից: Ռուսական իշխանությունները գիտեին հայերի ինքնավարական և անկախական ծրագրերի մասին, որոնց որոշեցին լուծարել: Սակայն հաջողվեց կամավորական ջոկատներից հայկական հրաձգային գումարտակներ ձևավորելու իրավունք ձեռք բերել:

1916թ. մարտ-օգոստոս ամիսներին տեղի ունեցավ կամավորական ութ ջոկատների վերակազմավորումը վեց գումարտակների, որոնք մտան ռուսական բանակի կազմը:

Հայոց պատմություն 11, 107-111

• Ովքե՞ր կազմակերպեցին և գլխավորեցին Սասունի 1894թ․ հերոսամարտը։ Ի՞նչ ընթացք ունեցավ

Որպեսզի ոչ ոք չխանգարեր հայերի բնաջնջման գործում, Բարձր Դուռը որոշեց նախ ճնշել Սասունի դիմադրական ներուժը: Հայդուկների խմբերում էին Միհրան Տամատյանը, Մեծն Մուրադը, Հրայրը, Գևորգ Չավուշը և ուրիշներ: 1894թ. Սասունի վրա շարժվեց Զեքի փաշայի 12-հազարանոց զորքը՝ հերտանու ուղեկցությամբ, որին նաև միացան զորամասեր Դիարբեքիրից, Էրզրումից, Երզնկայից, համիդե 3-հազարանոց մի զորագունդ և այլ բաշիբոզուկներ: Այս 40-հազարանոց բանակի դեմ սասունցիները կռվեցին մոտ 2 հազարով:

Թուրքերի ձեռնարկած գրոհը ենթարկվեց ուժեղ հակահարվածի, ինչից հետո թշնամին անցավ լայնածավալ հարձակման: Մարտերից հետո պաշտպանները ստիպված քաշվեցին Գելիեգուզանից Անդոկ լեռան լանջերը: Մարտերի ժամանակ զոհվեց Գրգոն, ձերբակալվեց Մեծն Մուրադը և Չավուշը: Ամառվա վերջ թուրքերը կարողացան մտնել Սասունի գյուղերը:

• Ներկայացրե՛ք 1895-96 թթ․ Զեյթունի ապստամբության ընթացքը։ Ի՞նչ հետևանքներ ունեցավ այն։

Հայերի ինքնապաշտպանական ուժը կոտրելու համար կարևոր էր նաև Զեյթունը: Այ պատճառով հնչակյանները միջոցներ ձեռնարկեցին լեռնագավառն ամրացնելու: 1895թ. զեյթունցիները զինաթափեցին թուրքական 700-հոգանոց կայազորը, գրավեցին 600 հրացան, 2 հրանոթ և այլ զինամթերք: Կազմվեց Զեյթունի ժամանակավոր կառավարություն՝ Աղասու նախագահությամբ:

Զեյթունի վրա շարժվեց թուրքական երկու բանակ: Մարտերում հայերը ծանր կորուսներ պատճառեցին թշնամուն: Ապստամբների շարքերը մի պահ երերացին, սակայն գոտեպնդվեցին և անցան գրոհի: Անակնկալի եկած թշնամին, տալով ավելի քան 1000 սպանված, նահանջեց: Այսպես՝ զինամթերի ու սննդամթերքի սուղ պայմաններում չորս կողմից շրջապատված լեռնականները շուրջ 4 ամիս դիմակայեցին թշնամուն:

Մեծ տերությունների միջամտությամբ 1896թ. Հալեպում կնքվում է հաշտռություն: Պարտավորվում էր զորքերը հետ քաշել, Զեյթունում պետք է նշանակվեր եվրոպացի կառավարիչ, իսկ տեղական պաշտոնյաները լինելու էին հայեր: Զեյթունցիները հանձնելու էին պատերազմական զենքը, իսկ հնչակյան գործիչները հեռանալու էին կայսրության տարածքից:

• Ինչպիսի՞ն էր Մալաթիայի հերոսամարտը։ Ներկայացրե՛ք 1896թ․ Վանի հերոսամարտի ընթացքը։

Պաշտպանական կռիվների մեջ առանձնացավ Մալաթիայի հերոսամարտը: Տեղի հայերը ջարդեցին թուրք ոստիկաններին և թուրքական խուժանին ուվտարեցին քաղաքից:

Պատպանական կռիվների մեջ իր տեղն ունի Վանի 1896թ. հերոսամարտը: Իշխանությունները հրահանգեցին ներխուժել Վանի հայկական թաղամասեր: Կազմվեցին բոլոր ուժերի միասնական ճակատ, Արմենականներին միացան հնչակյանները: Մարտը տևեց հինգ օր, սակայն զինամթերքի պակասի, գյուղից փախստականներիուժեղացող ներհոսքի և անմխիթար վիժակի պատճառով վանեցիներն ընդունեցին թուրքերի առաջարկած զինադադարի պայմանները: Թուրքական կողմը խոստացավ զենքը վայր դնելու դիմաց թույլատրել ապստամբներին անարգել անցնելու Պասկաստան:

1500 վանեցիներ դուս եկան Վանից: Սակայն Պասկաստանի հետ սահմանագլխին նրանց վրա հարձակվեցին կանոնավոր զորքերն ու քրդական մազրիկ ցեղի հրոսակները: Փրկվեցին միայն 30 մարդ:

• Ներկայացրե՛ք Խանասորի արշավանքը։

Դրանից հետո հայերը որոշեցին պատժել թուրքերի հետ ընդդեմ հայերի գործակցող քրդերին: ՀՅԴ-ն ձեռնամուխ եղավ դրա իրականացմանը: 1897թ. Հայաստանի տարբեր վայրերից եկած շուրջ 250 հայդուներ անցան թուրք-պարսկական սահմանը և Խանասորի դաշտում անակնկալ հարձակվեցին քրդական մազրիկ ցեղի վրա ու կոտորեցին շատերին:

• Ի՞նչ կապ ուներ Սասունի դեպքերը Մայիսյան բարենորոգումների ծրագրի հետ։ Ի՞նչ դերակատարում և վերջանական վերաբերմունք ունեին տերությունները այս ծրագրի նկատմամբ։

Սասունի դեպքերը կապված էին Մայիսյան բարենորոգումների ծրագրի հետ, քանի որ այդ ապստամբությունները ցույց տվեցին, որ հայերն դժգոհ էին Օսմանյան կայսրության բարեփոխումներից։ Սասունը ցույց տվեց, որ բարենորոգումները հիմնականում տապալվում էին ու նույնիսկ ավելացնում էին ճնշումները, իսկ Մայիսյան բարենորոգումների ծրագրերը մնացին անիրականացված։ Օսմանյան իշխանությունները համարյա ոչինչ չարեցին հայերի խնդիրները լուծելու համար։

• Ի՞նչ քաղաքականություն էր վարում աբդուլհամիդյան վարչակարգը 1880-ական թթ․։ Ներկայացրե՛ք պանիսլամիզմի և պանթյուքիզմի էությունը։ Ե՞րբ և ի՞նչ նպատակով ստեղծվեցին համիդիե գնդերը։ Ի՞նչ քաղաքականություն որդեգրեց սուլթանական վարչակարգը 1890-ական թվականների սկզբին։

Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը չէր ուզում Բեռլինի վեհաժողովի 61-րդ հոդվածը կատարել, ըստ որի պետք թր կատարել բարենորոգումներ Հայաստանում: Նա հակառակը՝ մտադիր էր բնաջնջել բոլոր հայերին՝ Հայկական հարցից ազատվելու համար:

Դրա համար նա պաշտոնական գաղափարախոսություն դարձրեց պանիսլամզիմը և պանթյուրքիզմը: Ըստ պանիսլամիզմի իսլամադավան բոլոր ազգերը, իսկ պանթյուրքիզմի՝ բոլոր թյուրքալեզու ժողովուրդները պետք է միավորվեին օսմանյան Թուրքիայի դրոշի տակ և սրբազան պատերազմ կազմակերպեին բոլոր անհատների՝ գյավուրների դեմ:

Հայերի բնաջնջման գործում սուլթանը 1891թ. օգնական վերցրեց քրդերին, որոնց հետ մոտ երեսուն հեծելագնդեր ստեղծեց, որոնք անվանվեցին համիդիե գնդեր:

Հայ և քրիստոնյա ժողովուրդների կոտորածների քաղաքականությունը 1890-ական թթ. սկզբից դրվեց պետական մակարդակի վրա: Նպատակն էր ծրագրված կերպով բնաջնջել հայ ժողովրդին և նրան զրկել հայրենիքից: Հալածանքներն հասան մինչև ամբողջ Արևտահայաստանն ու կայսրության տարածքը:

• Ի՞նչ իրադարձություններ տեղի ունեցան 1890 թ․ ամռանը Կարինում և Գում Գափուում։ Ներկայացրե՛ք 1894-96 թթ․ արևմտահայերի զանգվածային կոտորածների ընթացքը։ Հիմնավորե՛ք, որ այդ ջարդերն ունեին կազմակերպված բնույթ։ Ի՞նչ հետևանքներ ունեցան 1890-ական թթ․ հայերի կոտորածները։

Տարածվեցին կեղծ լուրեր, թե հայ բնակչությունը զինվում է և կայսրությունը կործանելու նպատակով նախապատրաստվում է ապստամբության: Այդպիսի խոշոր սադրանք կազմակերպվեց Կարինում 1890թ. հունիսին: Եկեղեցու բակում զորքերը կրակ բացեցին ժողովրդի վրա և խաղա բնակչության նոր ջարդեր իրականացրին: Այս խնդիրների վրա երկրների ուշադրություն դարձնելու նպատակով հնչակյանները Կ. Պոլսի Գում Գափու թաղամասում կազմակերպեցին խաղաղ ցույց, սակայն թուրքերը օգտվեցին դրանից և նորից հայերի վրա կրակ բացեցին: Ամբողջ կայսրությունում սկսվեց հայերի հալածանքների աննախադեպ ալիք:

Օսմանյան իշխանությունները 1894թ. անցան հայության զանգվածային կոտորածնքերի կազմակերպմանը: Համիդական ջոկատները հարձակումներ սկսեցին արևմտյան Հայաստանի գյուղերի ու քաղաքների վրա, որոնցից առաջինն Սասունն էր: Այնտեղ զոհվեց տաս հազար մարդ: Սուլթանական կառավարությունը հայկական կոտորածներ իկրականացրեց նաև 1895թ. Կ. Պոլսում: Հնչակյանները կազմակերպել էին 4-հազարանոց խաղաղ ցույց՝ իրենց նախագիծը սուլթանին հանձնելու, սակայն եկած մարդկանց կեսը մահացավ՝ ցուցարարների վրա կրակ բացվելու պատճառով: Ջարդերը տարածվեցին գավառներում:

Կարծում են, որ կոտորածներն իրականացվում էին կազմակերպված՝ ըստ նահանգների, քանի որ նկատվում էր, որ նախ տեղերում ոտքի էին հանում մահմեդական մոլեռանդ հոգևորականությանն ու նրան հետևող ամբոխին, ապա ջարդերին միանում էին քրդական ջոկատները, ոստիկանությունն ու զորքը: Դա նկատվում էր մնացած նահանգներում:

Զանգվածային կոտորածների արդյունքում օսմանյան Թուրքիայում ոչնչացվեց շուրջ 300 հազար հայ: Շատ հայեր արտագաղթեցին տարբեր երկրներ, իսկ մյուսները ստիպված ընդունեցին իսլամ: Արևմտահայ բազմաթիվ գավառներ հայաթափվեցին և բնակվեցին թուրքերով ու թրդերով:

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝

• Ներկայացրե՛ք պատմական այն ժամանակաշրջանը, որում առաջացավ հայ ֆիդայական կամ հայդուկային շարժումը։ Ովքե՞ր էին հայդուկները։ Հայդուկային շարժման ծագման վերաբերյալ ի՞նչ տեսակետներ կան։

Այս ժամանակաշրջանը հայտնի է որպես հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի կարևոր փուլ, երբ Օսմանյան կայսրությունն հանգեցրեց զինված դիմադրության։
19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին արևմտահայ ազգային-ազատագրական պայքարի բնորոշ ձևերից մեկը հայդուկյան կամ ֆիդայական շարժումներն էին։ Հայդուկները այն մարդիկ էին, որոնք օսմանյան լծից հալածված թողնում էին տուն ու տեղ, ապրում սարերում կամ անտառներում և խմբեր կազմելով վրեժխնդիր էին լինում թշնամիներից։ Նրանք պայքարում էին հայ ժողովրդի ազատության համար։
Հայդուկյան շարժումը Արևմտյան Հայաստանում առաջ է եկել տատերայնորեն՝ կուսակցությունների ստեղծումից առաջ։

Հայդուկային շարժման ծագման վերաբերյալ տեսակետները հիմնականում կապված են Օսմանյան կայսրությունում հայ ժողովրդի սոցիալ-տնտեսական և ազգային-քաղաքական ճնշումների հետ։ Մի տեսակետով՝ այն ձևավորվեց որպես ինքնապաշտպանություն Օսմանյան կայսրությունում ճնշումների պայմաններում, մյուսով՝ դա սոցիալ-տնտեսական պայքար էր հողի և ազատության համար։ Քաղաքական տեսակետը շեշտում է կուսակցությունների աջակցությունն ու միջազգային ազատագրական շարժումների ազդեցությունը։

• Որտե՞ղ և ե՞րբ են հանդես եկել ֆիդայական առաջին խմբերը։ Ներկայացրե՛ք հայդուկների գործունեությունը 1880- ական թթ․։

Ֆիդայական առաջին խմբերը հանդես են եկել 1880-ական թթ. կեսերին: Նրանք ժողովրդական վրիժառուներ էին, որոնք գործում էին Արևմտյան Հայաստանում:

Հայդուկները հաճախ ներկայանում էին որպես քրդեր, որպեսզի խուսափեն հայերի նկատմամբ թուրքական իշխանությունների հնարավոր հարձակումներից։ Նրանք միանում էին քրդական հակակառավարական ջոկատների կազմին, որոնք կոչվում էին «չելլոներ»։ Այսպես հայդուկները փորձում էին համագործակցել քրդերի հետ և միաժամանակ ապահով մնալ թուրքական վերահսկողությունից։ Սա նաև օգնում էր նրանց ավելի ազատորեն շարունակել իրենց պայքարը։

• Ե՞րբ և ինչու՞ վերելք ապրեց շարժումը։ Ովքե՞ր էին նշանավոր հայդուկապետերը․ ի՞նչ գիտեք նրանց մասին։ Ուրիշ ի՞նչ հայդուկներ են հայտնի ձեզ։

Շարժումը վերելք ապրեց հատկապես 1890-ական թթ.: Դա տեղի ունեցավ, քանի որ շարժումը ընկավ քաղաքական կուսակցությունների, նաև ՀՅԴ-ի հսկողության և ազդեցության տակ: Ուժեղ խմբեր էին ստեղծվել Վանում, Սասունում, Սեբաստիայում:

Այդ ժամանակաշրջանում նշանավոր են դառնում Աղբյուր Սերոբը, Մեծն Մուրադը, Հրայր Դժոխքը, Վազգենը, Գևորգ Չավուշը,Գուրգենը և այլն:

Աղբյուր Սերոբը, ում անունն է Սերոբ Վարդանյան, դառնում է ջոկատների հրամանատար և լավ կազմակերպել շատ գյուղերի ինքնապաշտպանությունը: Մի շարք մարտերում օգնել է հաղթանակ կրել և դարձել էր հայ ժողովրդի ազատարարի խորհրդանիշ:

Գևորդ Չավուշը սկբում Արամոյիջոկատում էր, հետո ղեկավարում էր Սասունի ինքնապաշտպանական մարտերը ուրիշների հետ, ինչից հետո միանում է Սերոբի և Հրայրի ջոկատներին:

Հրայր Դժոխքը, ում անունն է Արմենակ Ղազարյան: Նա շատ է աշխատել հայ-քրադական դաշինք ստեղծելու ուղղությամբ: Նրա կարծիքով օսմանյան բռնատիրությունից ազատագրումը միայն հնարավոր էր կայսրության բոլոր ժողովուրդների համագործակցությամբ: Հրայրը եղել էր Սասունի 1894թ. և 1904 թ. ապստամբությունների ղեկավարներից:

Անդրանիկ Օզանյանը սկզբում կռվել էր ուրիշ մարդկանց խմբերում, հետո միացել Սերոբին: Բշարե Խալիլին սպանելուց հետո Անդրանիկը շատ հայտնի դարձավ և մնաց ամենասիրված ժողովրդական հերոսներից մեկը:

• Ի՞նչ դրսևորումներով է արտահայվել հայ ազգային կուսակցությունների և ֆիդայական շարժման կապը։ Ի՞նչ արդյունք ունեցավ Ս․ Կուկունյանի արշավանքը։ Ի՞նչ նշանակություն է ունեցել հայդուկային շարժումը։

Հայդուկային շարժումը 1890–ական թվականներից սերտորեն կապվում է ազգային կուսակցությունների գործունեության հետ։ ՀՅԴ գործիչները 1890 թ. սեպտեմբերին փորձում են համոզել Պետերբուրգի համալսարանի ուսանող Սարգիս Կուկունյանին հրաժարվելու իր 78–հոգանոց զինված ջոկատով Կարսի մարզից Արևմտյան Հայաստան անցնելու արկածախնդրական մտադրությունից։ Հայդուկների գործունեության անբաժան մասն է դառնում նաև Արևելյան Հայաստանից ու Պարսկահայքից զենքի
տեղափոխումն Արևմտյան Հայաստան: Զինատար խմբերի երթուղիներից մեկն անցնում էր նշանավոր Դերիկի վանքով։ Թավրիզում 1891 թ. դաշնակցության հիմնադրած «Խարիսխ» զինագործական արհեստանոցը վերածվում է զենքի արտադրության կարևոր կենտրոնի։
1890–ականների սկզբին հայդուկների մի մասը հարում էր հնչակյաններին ու դաշնակցությանը, մասամբ արմենականներին։ 1890–ական թթ. կեսերին հայդուկապետերի մեծ մասն արդեն դաշնակցական էր, հետևաբար ջոկատները հիմնականում գործում էին ՀՅԴ հովանու ներքո։

Սարգիս Կուկունյանի սեպտեմբերի 22–ին հայդուկամավորներն անցնում են ռուս թուրքական սահմանը, մարտի բռնվում թուրքերի ու քրդերի հետ, տալիս զոհեր, կրկին նահանջում ռուսական տարածք ընկնելով ռուս սահմանապահների ձեռքը։ Արշավանքը ձախողվում է, սակայն մեծ տպավորութուն է թողնում: Հատկանշական է, որ հայդուկների մեջ հավասարապես կային և՛ արևմտահայեր, և՛ արևելահայեր։ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրության գաղափարը միավորել էր հայ ժողովրդի երկու հատվածներին։
19դ․ վերջին հայդուկները կարևոր դեր կատարեցին հայկական կոտորածների ժամանակ ժողովրդի ինքնապաշտպանությունը կազմակերպելու գործում:
Նրանց պայքարը վերջնական արդյունքի չհանգեցրեց. անհատական պարտիզանական կռիվներով հնարավոր չէր հասնել
ազգի ազատագրությանը։ Ֆիդայիների մեջ օրեցօր հասունանում էր համաժողովրդական ընդհանուր ապստամբության գաղափարը:

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝

• Ի՞նչ պատմական պայմաններ էին ստեղծվել ազգային կուսակցությունների ստեղծման համար։

Հայ ազգային-քաղաքական կյանքը աշխուժացել էր, քանի որ Հայկական հարցը դարձել էր մեծ տերությունների հետաքրքրության առարկա և հայ մտավորական շրջանները՝ մանկավարժներ, պարբերականների խմբագիրներ, գրական դեմքեր, միավորվում էին ազգային-ազատագրության գաղափարի շուրջ:
Բայց սուլթանական վարչակարգը ուժեղացրել էր ազգային և հասարակական ճնշումը, ինչից հետո Հայաստանի տարբեր շրջաններում և գաղթավայրերում ձևավորված գաղտնի ազատագրական խմբակներն ու միությունները հիմք դարձան ավելի հասուն քաղաքական կազմակերպությունների՝ ազգային կուսակցությունների առաջացման համար:

• Ներկայացնե՛ք Արմենական կուսակցության հիմնական տեսլականները։

Մ. Փորթուգալյանը և նրա 12 սաները ստեղծում են մի միություն, որը կազմում է ապագա կուսակցության կորիզը, բայց նրան վտարում են: Հետո Ֆրանսիայի Մարսել քաղաքում է հաստատվում, որտեղ հրատարակվում է <<Արմենիա>> թերթը:
Հեղափոխությունների շրջանում 1885թ. աշնանը Վան քաղաքում գաղտնիության պայմաններում հիմնադրվում է առաջին հայ ազգային կուսակցությունը, որը կոչվեց <<Արմենական>>, քանի որ Փորթուգալյանի աշակերտները շարունակում էին հետևել <<Արմենիայի>> ուղղությանը:
Արմենականները պայքարում էին արևմտահայերին լուսավորելու և թուրքական բռնատիրությունից ազատագրելու համար:

• Ո՞րոնք էին Հնչակյան կուսակցության ծրագրի հիմնական կետերը։ Ի՞նչ ձգտումներ ունեին նրանք։

Որպես հեռավոր նպատակ Հնչակյան կուսակցությունը սահմանում է մարդու կողմից մարդու շահագործման վերացումը և սոցիալիզմի կառուցումը, իսկ մոտակա խնդիր՝ հայրենիքի մեծագույն մասի՝ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը թուրքական բռնապետությունից: Ապագա հայկական անկախ պետության կազմում պետք է միավորվեին օսմանյան, ռուսական և պարսկական տիրապետությանը ենթակա հայկական հողերը:

• Ինչու՞ ստեղծվեց ՀՅԴ-ն։ Ի՞նչ ձգտումներ ուներ ՀՅԴ-ն Հայկական հարցի լուծման շուրջ։

Օսմանյան իշխանությունների կողմից օրեցօր սաստկացող բռնությունների դեմ ընդհանուր ճակատ ստեղծելու, միավորվելու, միմյանց հետ դաշնակցելու համար 1890թ. ամռանը Թիֆլիսում ընթացող հիմնադիր ժողովները հանգեցնում են ազգային ավելի ազդեցիկ կուսակցության՝ <<Հայ հեղափոխականների դաշնակցության>> (ՀՅԴ) ստեղծմանը:
Կուսակցության անդամները ձգտում էին հասնել Արևմտյան Հայաստանի ազատությանը, որով այս փուլում հասկացվում էր հայկական նահանգների ինքնավարության հաստատումը: նաև նախատեսվում էր ժողովրդի զինում, մարտական խմբերի ձևավորում, ապստամբական և ահաբեկչական գործողությունների իրականացում:

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝

• Ներկայացրե՛ք Սան Ստեֆանոյի հաշտության պայմանագրի հիմնական հոդվածները։ Ո՞րն էր Հայկական հարցի էությունը։ Արևմտահայ ազգային-քաղաքական ուժերն ի՞նչ գործունեություն ծավալեցին Հայկական հարցի լուծման համար։

Սան Ստեֆանոյի հաշտության պայմանագրի հիմնական հոդվածներն են՝

• Բարձր դուռը պարտավորվում էր Արևմտյան Հայաստանում ռուսների գրավված և կրկին Թուրքիային վերադարձվելիք տարածքներում անհապաղ բարեփուխումներ անցկացնել և ապահովել հայերի անվտանգությունը քրդերից և չերքեզներից։ (16-րդ)
• Ռուսական զորքերին իրավունք էր տրվում 6 ամիս ժամկետով մնալ Հայաստանում։ (25-րդ)
• Թուրքական կառավարությունը պարտավորվում էր չհալածել պատերազմում ռուսներին աջակցած քրիստոնյաներին։ (27-րդ)
  
  Հայկական հարցի էությունը Օսմանյան կայսրության տիրապետությունից Հայաստանի ազատագրման, հայ ժողովրդի ինքնորոշման ու ամբողջ Պատմական Հայաստանում սեփական պետականության վերականգնումն է։ Այն վերաբերում էր Արևմտյան Հայաստանում և Օսմանյան կայսրության մյուս հայաբնակ վայրերում հայերի քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական իրավունքների պաշտպանությանը։
  
  Սան Ստեֆանոյի պայմանագրից հետո (1878 թ.) Արևմտահայ ազգային-քաղաքական ուժերը ակտիվացրին իրենց գործունեությունը՝ ձգտելով իրագործել պայմանագրի այն կետերը, որոնք նախատեսում էին հայերի իրավունքների պաշտպանությունը և բարեփոխումների անցկացումը Օսմանյան կայսրությունում։
  Սան Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ հոդվածով Օսմանյան կայսրությունը պարտավորվել էր ապահովել Արևմտյան Հայաստանի հայերի անվտանգությունն ու բարեփոխումներ իրականացնել այդ տարածքներում, չնայած այս բարեփոխումներն այդպես էլ չիրականացվեցին։

• Ներկայացրե՛ք հայ հասարակական շրջանակների և հայկական պատվիրակության գործունեությունը։ Համեմատե՛ք Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի պայմանագրերում Հայաստանին և հայերին վերաբերող հոդվածներն ու ձևակերպումները։ Ո՞ր գավառներից կազմվեց Կարսի մարզը։

Հայ համայնքը մեծապես ներգրավված էր իր շահերը պաշտպանելու գործում՝ ակտիվորեն մասնակցելով բանակցություններին և քննարկումներին՝ նպատակ ունենալով բարենպաստ պայմաններ ստեղծել հայ բնակչության համար։ Սակայն բախվեց դժվարությունների՝ մեծ տերությունների աշխարհաքաղաքական շահերի պատճառով, ինչը խանգարում էր արդյունավետ մասնակցությանը։

Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը կնքվեց 1878թ. փետրվարի 19-ին, և ըստ դրա Ռուսաստանին անցնում էին վեց գավառ ու Սև ծովի առափնյա շրջանները, իսկ Օսմանյան կայսրությանը վերադարձվեցին Էրզրումը և Բասենը: Պայմանագրում հայերին և Հայաստանին վերաբերող հոդվածներ կային, որոնք մասամբ համընկնում էին հայերի պահանջներին, օրինակ՝ 16-րդ հոդվածը, որով պետք էր բարեփոխումներ անցկացնել Արևմտյան Հայաստանում և ապահովել հայերի անվտանգությունը քրդերից ու չերքեզներից:

1878թ. Բեռլինում տեղի ունեցավ վեհաժողով, որտեղ Անգլիան և Ավստրո-Հունգարիան Գերմանիայի, Ֆրանսիայի և Իտալիայի աջակցությամբ վերանայեցին Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը՝ Ռուսաստանի ազդեցությունը թուլացնելու և իրենցն ուժեղացնելու համար: Թուրքիային վերադարձվեցին Ալաշկերտն ու Բայազետը, Ռուսաստանին մնացին Կարսը, Արդահանը և Բաթումը:

Բեռլինի վեհաժողովը վատացրեց իրավիճակը հայերի համար: Հայկական հարցը տեղափոխվեց երկրորդ պլան՝ դառնալով 61-րդ հոդվածը, իսկ «Հայաստան» տերմինը փոխվեց «հայաբնակ մարզեր»-ով: Վեհաժողովի արդյունքում Օսմանյան կայսրությունը ամրապնդվեց՝ հայերին ոչնչացնելով՝ կանխելու համար եվրոպական միջամտությունը: Գրեթե նույն ազդեցությունը ունեցավ Սան Ստեֆանոյի պայմանագիրը։ Խոստացված անվատնգությունն ու բարեփոխումները այդպես էլ իրականություն չդարձան։
Այսպիսով վեհաժողովը ցույց տվեց, որ մյուս տերությունները գերադասում էին իրենց սեփական շահերը, և հայերը սկսեցին դիմել ինքնապաշտպանության միջոցներին՝ հիմնելով կուսակցություններ։

Կարսի մարզը կազմված էր հիմնական երեք գավառներից՝ Կարսի գավառ, Արդահանի գավառ և Օլթիի գավառ։

• Ի՞նչ դասեր քաղեցին հայերը Բեռլինի վեհաժողովից։ Ինչու՞ էին մեծ տերությունները ժամանակ առ ժամանակ հանդես գալիս Հայկական հարցի ջատագովներ։

Վեհաժողովից հետո հայերը հիասթափվում են պայմանագրի կետերից և Մ. Խրիմյանն ու Մ. Չերազը վեհաժողովի վերջին օրը՝ հուլիսի 1–ին, բողոք ներկայացրեցին մեծ տերություններին։ Խրիմյան Հայրիկը վեհաժողովը պատկերավոր ձևով նմանեցրեց հարիսայի ճաշկերույթի, ասելով, որ Բեռլինի վեհաժողովը նման էր հարիսայի մեծ կաթսայի, որտեղ մեծ պետությունները իրենց երկաթե շերեփներով վերցնում էին իրենց բաժինը, մինչդեռ հայերը մոտեցան թղթե շերեփով, որն անմիջապես քայքայվեց: Խրիմյանը և բազմաթիվ այլ գործիչներ Բեռլինից հետո հասկացան, որ օտար տերությունների հետ իրենց հույսերը կապելու փոխարեն անհրաժեշտ է կազմակերպել սեփական ժողովրդի զինված ազատագրական պայքարը։ Ինչը վերաբերվում է մեծ տերություններին, նրանք բազմիցս հանդես եկան հայկական բարեփոխումներն իրականացնելու պահանջներով՝ նպատակ ունենալով Թուրքիայից զիջումներ կորզելու իրենց օգտին: Սուլթանական կառավարությունն օտար երկրների միջամտություններից ազատվելու համար նախընտրեց Հայկական հարցի լուծման ուրույն ուղի՝ հայերին ցեղասպանելու քաղաքականությունը։

Ներկայացրե՛ք Ռուս-թուրքական 1877-78 թթ․ պատերազմը հետևյալ տեսակետներով

• Արևելյան հարց

XIXդ. կեսերին եվրոպական մեծ տերությունների միջև սրվեց պայքարը Օսմանյան կայսրությունում ազդեցություն տարածելու համար, ինչը կոչվեց Արևելյան հարց: Վեճերը սկզբից ընթանում էին սրբազան վայրերի համար, սակայն հետո վերածվեցին տերությունների միջև Թույրքիայից տարածք վերցնելու պայքարի:

• Բալկանյան ռազմաճակատ

Բալկանյան պատերազմը 1912 թ. հոկտեմբերից մինչև 1913 թ. մայիսը տևեց։ Ռուսական զորքերը աջակցելով բալկանյան ժողովուրդների ազատագրական շարժումներին և բանակին և միասին պայքարում Օսմանյան կայսրության դեմ և հաղթանակ կրեցին:

• Կովկասյան ռազմակաճակատ

Կովկասյան ռազմաճակատում 1877-78 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմն ընթանում էր բերդերի շուրջ մարտերով, որտեղ ռուսական բանակը գրոհում էր թուրքական դիրքերը: Հաջող գործողությունների արդյունքում ռուսները գրավեցին Կարսը, Արդահանը և Բաթումը՝ ամրապնդելով իրենց դիրքերը Կովկասում և ապահովելով որոշակի պաշտպանություն Անդրկովկասի հայերի համար ռուսական ազդեցության ներքո:

• Հայերի մասնակցությունը պատերազմին

Հայերը Ռուս-թուրքական պատերազմում օգնում էին ռուսական բանակին՝ զինվորներ դառնում, տեղեկություն տրամադրում, դիմադրություն կազմակերպում, աջակցություն ցուցաբերելով տարբեր ռազմավարական գործողություններում և այլն: Նաև հայերը տրամադրում էին բանակին սնունդ, փոխադրամիջոց: Հայերի օգնությամբ ռուսները ամրապնդեցին իրենց դիրքերը Կովկասում և հաղթանակի հասան:

• Արդյունքները

Ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում ստորագրվեցին Սան Ստեֆանոյի, իսկ հետո նաև Բեռլինյան պայմանագրերը, որոնցով միջազգայնացավ Հայկական հարցը, իսկ Ռուսաստանը ստացավ մի շարք տարածքներ:

18-րդ դարի ռուս-պարսկական և ռուս-թուրքական պատերազմները դիտարկե՛ք Հայաստանի ազատագրական հետանկարի տեսակետից։ Հիմնավորե՛ք ձեր տեսակետները։

Հայերը, ովքեր հալածվում էին մահմեդականների կողմից, հույս ունեին, որ Ռուսաստանում ավելի շատ ազատություններ կունենան և, ամենակարևորը, անկախություն կստանան: Նրանք ցանկանում էին Ռուսաստանի օգնությամբ ազատագրել Հայաստանը: Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցնելով, Արևելյան Հայաստանի ժողովուրդը պաշտպանվեց ձուլման և բնաջնջման վտանգներից, ստացավ կյանքի և գույքի անվտանգություն: Արևելյան Հայաստանը դարձավ հայերի համար ապահով կենտրոն, բայց նրանք ազատություն չստացան, չնայած մեծ զոհաբերություններին՝ Ռուսաստանի համար: Հայ ժողովուրդը և նրա պատմական հողերը Ռուսաստանը դիտում էր, որպես Օսմանյան կայսրության հետ փոխանակման կամ զիջման միջոց: