Զապել Եսայանը ծնվել է 1878 թվականի փետրվարի 4-ին Կ․ Պոլսի Սկյուտար թաղամասում։

Լինելով առաջադեմ հայացքների կրող՝  նա  ոչ միայն  կարողանում է կրթություն ստանալ, այլև հասնում է արտերկիր և ուսումը շարունակում Փարիզի Սորբոնի համալսարանում, որտեղ և հանդիպում ու ամուսնանում է Տիգրան Եսայանի հետ։  Սակայն ընտանիքին վիճակված էր երկար տարիներ ապրել միմյանցից առանձին՝ ամուսինը և դուստրը՝ Սոֆին, Ֆրանսիայիում, իսկ Զապելը և նրանց որդին՝ Հրանտը, վերադառնում են Կոստանդնուպոլիս՝ 1908թ.-ի Երիտթուրքական հեղափոխությունից անմիջապես հետո։

Զաբել Եսայանը կանանց իրավունքների համար պայքարող առաջամարտիկ էր, որը մարտահրավեր էր նետում հասարակական նորմերին իր գրվածքների և գործողությունների միջոցով: Իր գրական ստեղծագործություններում նա պատկերել է ուժեղ կին կերպարների, որոնք հակասում են ավանդական դերերին՝ ոգեշնչելով կանանց ինքնահաստատվել: Նա նաև մասնակցել է ֆեմինիստական շարժումներին՝ պաշտպանելով կանանց կրթությունը և աջակցելով նրանց սոցիալական կարգավիճակը բարելավելու ջանքերին:

1909-ին Կիլիկիայում հայերի կոտորածից հետո Զաբել Եսայանն ականատես է լինում հարազատների ողբերգությանը և իր տպավորությունները փաստում «Ավերակներու մեջ» գրքում։

Հայոց ցեղասպանության ժամանակ նա օգնություն է կազմակերպել Մերձավոր Արևելքում խնդրողների և որբերի համար՝ իր բողոքն արտահայտելով «Վերջին գավաթը» և «Հոգիս ասորյալ» վեպերում։

Եսայանը տարբեր լեզուներով հրատարակել է ցեղասպանության մասին բազմաթիվ հոդվածներ և աշխատություններ և ակտիվորեն մասնակցել Փարիզի օգնության և լրագրության աշխատանքներին։

Հետաքրքիր դեպք

Զապել Եսայանին հաջողվել է խույս տալ Հայոց ցեղասպանությունից։ 1915 թվականի ապրիլի 24-ին, հյուրանոցից դուրս գալով, նա անսպասելիորեն հանդիպում է երկու զինված թուրքի, որոնք հարցնում են․

-Զապել Եսայանը դո՞ւ ես։

-Չէ, Զապելը ներսում է,-հանգիստ ասում է կինը և անշտապ հեռանում։

Թաքնվում է հիվանդանոցում՝ ներկայանալով որպես թրքուհի, այնուհետև, անձնագիր հայթայթելով, հույն ժանեկագործուհու անվան տակ հասնում է Ադրիանապոլիս, անցնում Բուլղարիայի, Ռումինիայի սահմանը և հասնում Թիֆլիս։ Այստեղ հանդիպում է Հովհաննես Թումանյանի հետ, որը ջերմորեն ընդունում է նրան և տեղավորում իր տանը։

Նրան հաջողվում է խույս տալ, քանի որ Զապելը շատ լավ էր հասկանում, թե ինչ է կատարվում այդ օրերին Թուրքիայում։ Դեռ 1909 թ․ նա մեկնել էր Ադանա, ականատես եղել բազմաթիվ ոճրագործությունների և դրանք վավերագրել իր «Ավերակներու մեջ» գրքում։

Միտք.

“Կինը աշխարհ չէ եկած մինակ հաճելի ըլլալու համար։ Կինը եկած է իր խելքը, մտային, բարոյական եւ ֆիզիքական յատկութիւնները զարգացնելու համար։ Ինքզինքնին յարգող բոլոր կիներուն իտէալը միայն հաճելի ըլլալը պէտք չէ ըլլայ, այլ երկրիս վրայ գործօն բարերար տարր մը դառնալը։“

ԵՐԴՎՅԱԼ ԿՈՒՅՍԸ (հատված) / Կինգա ԿԱԼԻ

• Ի՞նչ անհանգստացնող հարցադրումներ է բարձրացնում հեղինակը

Առաջին հերթին ես օրինակ կբերեմ բռնությունը հարազատների կողմից, ինչը մինչ հիմա կարող է պատահել տարբեր ընտանքիներում: Հաջորդը դա երկու սեռերի միջև խտրականությունն է, ինչը շատ պարզ կարող ենք տեսնել այս հատվածում: Ընտանիքները ավելի շատ ուզում են ունենալ տղա, քան աղջիկ և աղջկա ծնվելը համարում են անեծք: Աղջիկներին օգտագործում էին որպես ծառա, չէին թողնում նորմալ կրթություն ստանալ՝ միայն սովորել այբուբենը հերիք էր: Այդ երևույթը նույնպես կարելի է մինչ օրս տեսնել, բայց ամենից շատ դա լինում է ոչ զարգացած երկրներում:
Նաև այստեղ կարող ենք նկատել, թե առաջ ինչ ուշադրություն էին դարձնում ուրիշների կարծիքների վրա: Թե ինչպես էր աղջկա հայրը հագցնում նրան տղայի նման, որպեսզի հարևանները չխոսային մեջքի հետևը և չասեին, որ նրանց ընտանիքը անիծված է: Հիմա մարդիկ այլևս այդքան ուշադրություն չեն դարձնում ուրիշների կարծիքների վրա, բայց դա կարող ենք նկատել ծերերի մոտ:

• Ինչի՞ հետ համաձայն չեք

Համաձայն չեմ ամեն ինչի հետ, ինչ հայրն անում էր աղջկա հետ՝ բռնության օգտագործում, կարևորելը ուրիշների կարծիքն իր երեխայի կարծիքից, կնոջը օգտագործելը և արհամարելը նրա կարծիքը և կրթությունը և այլն: Սակայն այս ամենը մեծամասամբ կապած է մշակույթի և ավանդույթների հետ, այդ պատճառով այսպիսի իրավիճակից դժվար է ազատվել:

• Հայաստանո՞ւմ, որ խնդիրն է առկա

• Հաշտվե՞լ, թե պայքարել (էսսե)…

 «Հաշտվե՞լ, թե պայքարել» — ը բավականին դժվար հարց է: Մարդկանց մի մասը առանց երկար մտածելու կպատասխանեին «պայքարել», սակայն պետք է նայել իրավիճակին բոլոր կողմերից:

Օրինակ՝ «Երդվյալ կուսյը» ստեղծագործության մեջ, իհարկե, ճիշտն է պայքարելը:

• Կողմ և դեմ. քննարկում ենք, բանավիճում:

Լրացուցիչ առաջադրանք՝ Օտարի երեխան

Մարտի 13-ը Եղիշե Չարենցի ծննդյան օրն է

Եղիշե Չարենց, Հեռացումի խոսքեր

Առաջադրանքեր՝

1․ Գրի՛ր երեք բառ-ասոցացիա, որոնք առաջացան այս ստեղծագործությունը կարդալիս։

Տրտմություն, կարոտ, մարում

2. Երեք նախադասություն-մտքեր գրիր, որոնք առաջացան,այս ստեղծագործությունը կարդալիս, կարդալուց հետո։

Մեր միջի հույսը, կրակը միայն մենք կարող ենք մարել, ոչ թե մեր շրջապատը:

Մարդիկ չգիտեն գրողներին որպես մարդկանց, միայն որպես գրող:

3․ Առանձնացրո՛ւ քեզ ամենատպավորած կամ մտածելու տեղ տված պատկերը։

4․ Շարադրություն՝ Ես մենակ եմ այս մեծ աշխարհում կամ՝ Մենակը։ Կարող եք առաջարկել ձեր նախընտրած թեման։

Հայոց լեզվի պատմությունը

Հայերենը աշխարհի հնագույն լեզուներից է։ Նրա ձևավորումը համընկնում է հայ ժողովրդի կազմավորմանը և գալիս է վաղնջական ժամանակներից: Խեթական և ասուրաբաբելական արձանագրությունները վկայում են, որ հայերը Հայկական բարձրավանդակում երևացել են Ք.ա. 3֊րդ հազարամյակում, բայց իբրև էթնիկ ամբողջականություն նրանք հայտնի են դառնում Ք.ա. 8–7-րդ դարերից։ Այդ շրջանում ստեղծված նպաստավոր պայմանների շնորհիվ նախահայկական պարզ ցեղային միությունները և առանձին ցեղերը միավորվելով ստեղծում են իրենց պետականությունը և կազմավորում հայ ժողովրդին։ Հայերին ժամանակի մի շարք ժողովուրդներ անվանել են արմեններ, իսկ երկիրը՝ Արմենիա, ինչը մինչև հիմա օգտագործվում է: Իսկ մեր ժողովրդի հայ ինքնանվանումը ավանդությունը կապում է Հայկ Նահապետի անվան հետ: Անցնելով պատմական զարգացման երկարատև ընթացք՝ հայերենը միշտ էլ եղել է աշխարհի առաջավոր լեզուների շարքում և համընթաց է քայլել ժամանակին։

Լեզուների ցեղակցությունը

Տարբեր լեզուներով խոսող մարդիկ հաճախ պայքարում են միմյանց հասկանալու համար, նույնիսկ եթե նրանց լեզուները հարազատ են: 19-րդ դարի սկզբին ի հայտ եկած պատմական համեմատական լեզվաբանությունը նպատակ ուներ բացահայտելու ծագումնաբանական կապերը և ուսումնասիրել լեզուների պատմական զարգացումը։ Այս մեթոդը լեզուները խմբավորում է ընտանիքների՝ ելնելով ծագումից, օրինակ՝ հնդեվրոպական, ֆիննա-ուգրերեն, թյուրքական և չին-տիբեթերեն։ Հնդեվրոպականը ամենամեծ ընտանիքն է, որը ձգվում է Հնդկաստանից մինչև հյուսիս-արևմտյան Եվրոպա:

Լեզվական ընտանիքները ներառում են ավելի սերտ ազգակցական կապեր ունեցող խմբեր։ Օրինակ, հնդեվրոպական ընտանիքը ներառում է սլավոնական, ռոմանական, գերմանական, հնդկական և իրանական խմբեր: Պատմականորեն քննարկված հայերենը սկզբում համարվում էր, որ պատկանում է հնդկա-արիական խմբին՝ պարսկերենի հետ բառապաշարային նմանության պատճառով։ Այնուամենայնիվ, 19-րդ դարում լեզվական առաջընթացը, հատկապես հնչյունական օրենքների վերաբերյալ, բացահայտեց հայերենը որպես անկախ ճյուղ հնդեվրոպականի ներսում՝ պարսկական փոխառություններով։

Հայերենը, հունարենի և ալբաներենի նման, հանդես է գալիս որպես առանձին ճյուղ հնդեվրոպական ընտանիքում:

Հայերենի զարգացման փուլերը

Հայերենն անցել է զարգացման երկարատև ուղի, սակայն մեր բուն գիտելիքները նրա մասին սկսվում են 5-րդ դարից, երբ հայերենը դարձավ գրային լեզու, և այն հնարավոր դարձավ ամրագրել գրավոր հուշարձաններում ու այդպես ավանդել հետագա սերունդներին: Մինչև դա հայերենը գոյություն ուներ, սակայն այդ ժամանակաշրջանից փաստական-նյութական գիտելիք շատ չկա:

Գրերի գյուտից (405թ.) մինչև մեր օրերն ընկած ժամանակաշրջանի մեջ ընդունված է առանձնացնել հայոց լեզվի զարգացման երեք շրջան
ա) հին հայերեն,
բ) միջին հայերեն,
գ) աշխարհաբար կամ նոր հայերեն:

Գրաբարը հայերենի հին շրջանի գրական մշակված տարբերակի անվանումն է, թեև հաճախ գործածվում է ընդհանրապես հին հայերեն իմաստով։ Հին հայերենը հայ ժողովրդի համընդհանուր հաղորդակցման միջոցն է եղել 5–11-րդ դարերում:
Միջին հայերենը հաջորդել է գրաբարին և գործել է մինչև 16-րդ դարը։ Այն կոչվել է նաև կիլիկյան հայերեն, քանի որ այնտեղ է տարածված եղել:
Աշխարհաբարը կամ նոր հայերենը, սկիզբ առնելով 17-րդ դարում, զարգացել ու վերջնականապես ձևավորվել է 19-րդ դարի առաջին կեսում և այսօր էլ հայ ժողովրդի հաղորդակցման միջոցն է: Աշխարհաբարը այսօր աշխարհին ներկայանում է երկու ճյուղով՝ արևելահայերեն և արևմտահայերեն:

Եղիշե Սողոմոնյանը, որը հետագայում հայտնի է որպես Չարենց, ծնվել է Կարսում 1897 թվականի մարտի 13-ին։ Նա վաղ է սկսել իր գրական ճանապարհը՝ 1912 թվականին տպագրելով իր առաջին բանաստեղծությունը, իսկ 1914 թվականին՝ «Երեք երգ տխուր աղջկան» գիրքը՝ Չարենց կեղծանունով։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին զինվորագրվելով հայ կամավորական կորպուսին՝ Չարենցը անմիջականորեն զգաց պատերազմի սարսափները՝ ձևավորելով իր վաղ շրջանի բանաստեղծական ստեղծագործությունները, ինչպես «Դանթեական լեգենդը»: Չնայած Կարսի թագավորական դպրոցում կիսատ ուսմանը, նա խորասուզվեց գրականության մեջ՝ հատկապես ազդվելով Հայաստանի առաջին Հանրապետության կրթության նախարար Նիկոլ Աղբալյանից։

Սակայն 1926 թվականին Չարենցը հանցագործ միջադեպի մեջ մտավ՝ կրակելով և վիրավորելով մի երիտասարդ աղջկա, ում սիրահարվել էր, և որը նրան մերժել էր։ Նա դատապարտվել է ազատազրկման՝ հանգեցնելով կնոջ՝ Արփենիկի մահի, ինչից հետո նա սկսեց մորֆին օգտագործել։ Այդ տարեթիվը և Արփենիկի սկզբնատառերը Չարենցը դաջեց իր կրծքին, իսկ հետագայում ուրիշ կնոջից՝ Իզաբելլայից ունեցած աղջկան անվանեց նրա անունով, որպես հիշատակ:

Չնայած նրան, որ ազատ է արձակվել մարդասիրական նկատառումներով, քաղաքական ճնշումները մեծացել են, որոնք ավարտվել են նրա բանտարկմամբ և վերջնական մահով 1937 թվականին ստալինյան զտումների ֆոնին:

Չարենցի կյանքը, որը նշանավորվել է ինչպես գրական փայլով, այնպես էլ անձնական ցնցումներով, շարունակում է մնալ տաղանդի, ողբերգության և տոկունության գրավիչ հեքիաթ:

Պատմությունը Անուշի և Սարոյի մասին է։ Անուշը՝ երիտասարդ հայ աղջիկ է, իսկ Սարոն՝ նրա սիրելին է: Սակայն նրանց սերը փորձության է ենթարկվում արտաքին ուժերի կողմից։

Այնպես ստացվեց, որ Սարոն, հանգամանքների պատճառով, հեռանում է գյուղից՝ աշխատելու հեռավոր երկրում։ Բաժանվելուց առաջ նա խոստանում է վերադառնալ Անուշի մոտ։ Այս բաժանումից հետո շատ ողբերգական իրադարձություններ են լինում: Անուշը, հավատարիմ իր սիրուն, որոշում է սպասել Սարոյին, չնայած հասարակության ճնշմանը և ժամանակին:

Սակայն, երբ Սարոն վերադառնում է, ոչ մի ուրախություն չի զգացվում մարդկանց մոտ, այլ հակառակը՝ բոլորը զայրացած են, որ Անուշը չի հետևել իրենց ավանդույթներին և սպասել է Սարոյին, որի պատճառով Սարոյի հետ կռիվ է սկսվում:

Այս պոեմը ցույց է տալիս ինչպես էին առաջ ապրում հայերը, և, իհարկե, հայկական մշակույթը: Մեր մշակույթի օրինակներն են՝ երբ Անուշի եղբայր Մոսին արգելեց քրոջը ամուսնանալ և սիրել Սարոյին, և քանի որ տղամարդիկ՝ ամուսինները, եղբայրները, մեծ կարևորություն և նշանակություն ունեին ընտանիքում, Անուշը պետք է համաձայնվեր: Հիմա այդ մտածելակերպը դեռ մնացել է հայկական ընտանիքներում: Նաև օրինակ է այն, որ բոլորը ասում էին Անուշին գտնել զույգ հենց իրենց գյուղից և չսպապել Սարոյին:
Այդ ժամանակներում հայ աղջիկներին չէր թույլատրվում ուրիշ տղաների հետ խոսալ և կապվել նրանց հետ: Սակայն ինչպես գիտենք մարդիկ ձգտում են անել այն, ինչ իրենց արգելում են: Այդ պատճառով կարելի է հասկանալ Անուշին, նա գտել է իր սիրելի մարդուն և ամեն ինչ անում է, որպեսզի Սարոյի հետ լինի, նույնիսկ դեմ է գնում իր ընտանիքին և ծանոթներին:

Որպես քննարկման, գրախոսման թեմաներ՝ Վանոյի մտքերից․

1․ Հիասթափվելու համար էլ, ի դեպ, արիություն է պետք: Արիություն նաև քո՛ մեջ փնտրելու կրկնվող հույսերի կրկնվող կործանման պատճառը:

2․ Հնարավոր է անգամ, որ երբ մահը մոտ լինի, ապրելու սովորույթը թույլ չի տալու կռահել այդ մասին:

3․ Ես երբեք ռոմանտիկ չեմ եղել, եւ ինձ համար ռոմանտիզմն երբեք սիրո առարկա չի եղել: Ես կարող եմ համակերպվել ռոմանտիկի հետ միայն այն դեպքում, եթե նա այլ գերորակներ ունենա:

4․ Երբ ուրանում են գլխավորը, մանր բաները շատանում են:

5․ Մարկեսը ասում է՝ «Բազմացե՛ք, կովեր, կյանքը կարճ է»։ Հետեւեք իմաստունի խորհրդին, կերեք ձեր խոտը, կշտացեք ու բազմացեք խելքից դուրս, բայց դուրս մի՛ եկեք ձեր փարախի սահմաններից։ Մի՛ մտեք հայոց լեզվի տաճարը, մի՛ շփոթեք այն ախոռի հետ։

6․ Հայրենիքի, անշուշտ, մեծն է լավը։ Ինչպես եւ վարունգի՝ կանաչը։ Աղջկա՝ կույսը։ Կրծքի՝ երկու հատը։ Ազգի՝ համաշխարհայինը։

7․ Եթե ապրել լինում է գրեթե առանց փողի, ինչու՞ պիտի չապրվեր բոլորովին անփող:

8․ Պարզապես հարկավոր է այլոց շահերի ու խաղերի բախման ոլորտում զգոն մնալ – չխեղճանալ, չմեծամտանալ, մոտիկը թողած հեռուն չվազել, խելացիորեն մեզնից բացի ոչ մեկին չհավատալ, տառացիորեն ոչ մեկի:

9․ Քեզ մի քիչ էլ թաքուն պահի: Բարձր մնա, սիրտդ խալու պես ոտների տակ չփռես:

10․ Դադարը, ժամանակավոր, թե հավերժ, չեն զգում։ Զգում են դադարից վերադառնալը։

11․ Մի կյանքի ընթացքում մարդը հասցնո՞ւմ է փոխվել, թե՞ մակընթացությունն ու տեղատվությունն են ընկալվում որպես փոփոխություն։

12․ Եւ առհասարակ սերը անցողիկ է լինում: Իսկ միակողմանի սերը լինում է ողբերգական:

13․ Լավ մերկությունն էլ այն է, որ մերկանալու էլի տեղ ունի:

14․ Պետք է վայելել այն զգացողությունը, որ այսօր նույն սուրճից ես խմում, ինչ խմել ես տասնհինգ տարի առաջ։ Չի բացառվում, որ վաղուց արդեն դա նույն սուրճը չէ, հնարավոր է, որ համն է արդեն ուրիշ, բայց համի հիշողությունը ասում է՝ նույնն է։

15․ Ճիշտն ասած, մենք էլ ենք մեր հոգու խորքում մեծ Հայրենիք ուզում, ինչպես ամենայն կով, փորի թե մայրական բնազդով, ուզում է ավելի ընդարձակ մարգագետին։ Բայց ի տարբերություն մայրական֊անասնական բնազդով ընդարձակ մարգագետին տենչացող կովի, ի տարբերություն հյութալի առվույտներում անտերությունից ու անվերահսկելիությունից կերկոխով պայթած (դաս չհանդիսացած) կովի, մենք չենք ուզում ազգովի դառնալ այն թերմաշը, որը, հենց կողքից մեկը գոչում է՝ «հրե՛ս խիարը», աղը առած վազում է՝ վրան ցանելու։ Իհարկե, գոնե մեկ անգամ կծելու հույսով։ Բայց ինչո՞ւ սկսեցինք ու վերջացրինք կանաչ խիարի պատմությամբ։ Չէ՞ որ խոսքը Հայրենիքի մասին էր լինելու։

Վանո Սիրադեղյանը ուներ շատ ռեալիստիկ մտածելակերպ: Նա համարում էր, որ ռոմանտիզմը վնասակար է և այն ստիպում է աչք փակել մեծ խնդիրների վրա, ինչի պատճառով նաև ավելանում են փոքր խնդիրները: Ինչքան էլ մարդը ենթագիտակցորեն ձգտի ամենալավին և իդեալականին (օրինակ՝ մեծ հայրենիքին), սակայն ընկնելով այդ հեռու երազանքի հետևից, մոռացվում են կարևոր խնդիրները: Ես նրանից նաև կարդացել եմ «Պարտուսի գերին» և «Սիրելու տարիք» ստեղծագործությունները: Վանո Սիրադեղյանի գրելու ձևը մի քիչ բարդ է ինձ համար, բայց միևնույնն է հետաքրքիր: Ինձ դուր եկած մտքերից են.

«Պարզապես հարկավոր է այլոց շահերի ու խաղերի բախման ոլորտում զգոն մնալ – չխեղճանալ, չմեծամտանալ, մոտիկը թողած հեռուն չվազել, խելացիորեն մեզնից բացի ոչ մեկին չհավատալ, տառացիորեն ոչ մեկի:»

«Դադարը, ժամանակավոր, թե հավերժ, չեն զգում։ Զգում են դադարից վերադառնալը։»