Վանի թագավորություն (ՈՒրարտու (Ք.Ա. 860–590 թթ.)
- Ք.ա. 860–843 թթ. Արամե
Նա հետ է մղել Սալմանասար Գ-ի հարձակումները, պահպանել երկրի ռազմաքաղաքական հզորությունը, ընդարձակել թագավորության սահմանները։
- Ք.ա. 843–835 թթ. Լուտիպրի
Լուտիպրին թագավորել է մ.թ.ա. 844-834 թվականներին։ Լուտիպրին է կառուցել Տուշպա քաղաքիպարիսպը, և հավանական է, որ իրականում նա է քաղաքի հիմնադիրը։
- Ք.ա. 835–825 թթ. Սարդուրի I
Սարդուրի Ա-ն մ․թ․ա․ 830-ական հզորացրել է երկիրը և Վանա լճի ափին հիմնել Վան (Տուշպա, Տոսպ) մայրաքաղաքը, որի անունից էլ առաջացել է թագավորության անունը՝ Վանի թագավորություն։
- Ք.ա. 825–810 թթ. Իշպուինի
Իշպուինին իր որդի Մենուայի հետ իրականացնում է մի շարք բարեփոխումներ և շարունակում հզորացնել երկիրը։
- Ք.ա. 810–786 թթ. Մենուա
Մենուան թագավորել է մ.թ.ա. 810-786 թթ.։ Նա շատ ակտիվ արտաքին քաղաքականություն է վարում: Նա ստեղծեց հզոր բանակ, կարողացավ պաշտպանել երկրի սահմանները, շարունակեց հայաբնակ մարզերի միավորումը: Նա Վանի թագավորությունը միացրեց Արածանի գետի հովիտը, Արարատյան դաշտի մի մասը, Ալզի (Աղձնիք) երկիրը, Սասունը, Մշո դաշտը և այլն:
- Ք.ա. 786–764 թթ. Արգիշտի I
Արգիշտի I֊ը գահակալել է մ.թ.ա. 786-764 թթ.։ Արգիշտի Ա-ն հաջողությամբ հետ մղեց Ասորեստանի գրոհները, ընդլայնեց Ուրարտուի սահմանները Անդրկովկասում, հիմնեց Էրեբունի քաղաքը ժամանակակից Երևանի ծայրամասում։
- Ք.ա. 764–735 թթ. Սարդուրի II
Սարդուրի II-ի օրոք տերությունն ունեցել է առավելագույն տարածքը. հյուսիսում հասել է Սև ծով, հյուսիս-արևելքում` Կուր գետ, արևելքում` Կասպից ծով, արևմուտքում` Փոքր Ասիայի կենտրոնական շրջան, հարավում` Բաբելոնով` Պարսից ծոց, և Դամասկոսի թագավորությունով` Միջերկրական ծով:
- Ք.ա. 735–713 թթ. Ռուսա I
Ռուսա I-ը կատարել է պետական համակարգի և բանակի բարեփոխումներ: Ռուսա I-ն արշավանքներ է ձեռնարկել դեպի Սևանա լճի ու մերձուրմյան ավազաններ և Արդինի-Մուսասիր:
- Ք.ա. 713–685 թթ. Արգիշտի II
Արգիշտի II արքան արշավում է հարավ՝ Արաքսի հովտով հասնելով Կասպից ծով։ Այս տարածքում նա հիմնադրում է Խալդի աստծո և սեփական անուններով տաճարներ։
- Ք.ա. 685–645 թթ. Ռուսա II
Ռուսա II-ը շարունակել է անցումը գերկենտրոնացված պետական կառավարման ձևին։ Զարկ է տվել քաղաքաշինությանը: Արշավանքներ է կատարել և Եփրատից արևմուտք գրավել 5 երկիր: Բարեկամական և դաշնակցային հարաբերություններ է հաստատել հյուսիսից արշավող կիմերների հետ և նպաստել նրանց` Փոքր Ասիայի արևելք տեղափոխվելուն:
- Ք.ա. 645–635 թթ. Սարդուրի III
Ենթադրվում է, որ Սարդուրի Գ-ի օրոք թուլացել է Ուրարտուի հզորությունը, և նա բարիդրացիական հարաբերություններ էպահպանել Ասորեստանի թագավորի հետ։
- Ք.ա. 635–625 թթ. Սարդուրի IV
Վանի արքան կորցնում էր իր վերահսկողությունը երկրիծայրամասերի նկատմամբ, և մայրաքաղաքը Վանից տեղափոխվեց Թեյշեբաինի, որըգտնվում էր Արարատյան դաշտում։
- Ք.ա. 625–617 թթ. Էրիմենա
Էրիմենայի գահակալության մասին տեղեկությունները բացակայում են, և այլ ուսումնասիրողներ ենթադրում են, որ նա չի թագավորել։
- Ք.ա. 617–609 թթ. Ռուսա III
Ռուսա Գ-ն շինարարական աշխատանքներ է ծավալել Էրեբունիում և Արգիշտիխինիլիում, որտեղ գտնվել են նրա արձանագրությունները՝ շտեմարաններ կառուցելու վերաբերյալ։
- Ք.ա. 609–590 թթ. Ռուսա IV
Հիշատակվում է Կարմիր բլուրի որոշ պեղածոների, այդթվում՝ իր արքայադրոշմ կավե սալիկների արձանագրություններում։
Երվանդունյաց թագավորություն (Ք. ա. 580–201 թթ.)
- Ք.ա. 580–560 թթ. Երվանդ Սակավակյաց
Երվանդ 1-ին Սակավակյացը կառավարել է մ.թ.ա. 580-570 թթ.։ Նրա օրոք պետության սահմանները հյուսիսում հասնում էին Կուր գետ և Սև ծով, արևելքում Մատարան, հարավում Հյուսիսային միջագետք, արևմուտքում Կապադովկիա։ Նրա կառավարման օրոք զորքի թիվը շատ մեծացել էր:
- Ք.ա. 560–535 թթ. Տիգրան Երվանդյան
Տիգրան Երվանդյանը Հայոց թագավորության սահմանները հարավ-արևելքում հասցրեց մինչև Մարաստան, իսկ հյուսիս-արևմուտքում՝ մինչև Սև ծովի ափերը։ Նշանակալից էին թագավորության ռազմական ուժերը։ Վարել է Հայաստանը Մարաստանի գերիշխանությունից ազատագրելու քաղաքականություն:
- Ք.ա. VI դարի վերջ Հյուդարնես I
Հիդարնես Ա արքան հայոց երկրում վերականգնեց Նավասարդյան խաղերը: Այս խաղերն անց էին կացվում օգոստոս ամսին, երբ հայությունը նշում էր Ամանորը:
- Ք.ա. V դարի սկիզբ Հյուդարնես II
- Ք.ա. V դարի կեսեր Հյուդարնես III
Նա կազմակերպել էր 1000 շագանակագույն ձիերից բաղկացած հեծելազոր, որն ահ ու սարսափ էր ներշնչում թշնամիների մեջ։
- Ք. ա. V դարի II կես Արտաշիր (Արտաշես)
Ըստ ավանդության մահից առաջ նա իր մոտ է կանչում իր որդիներին և հայտնում, որ յուրաքանչյուր Երվանդունու պարտքն է երկրում գոնե մեկ ջրանցք կառուցել, որը սակայն նա չհասցրեց կառուցել։ Այդ պատճառով նա թողնում է ամբողջ հարստությունը նրանց, որպեսզի նրանք իր փոխարեն կառուցեն:
- Ք.ա.404–360 թթ. Երվանդ II (Օրոնտաս)
- Նրա թագավորության տարիներին Հայաստանն ընդգրկում էր գրեթե ողջ Հայկական լեռնաշխարհը , որը հավասար էր մոտ 400 հազար քառակուսի կմ-ի: Երվանդ Բ-ն ըմբոստացել և կռվել էր Արտաքսերքսեսի հետ , ապա հպատակվել նրան ու նշանակվել Հունաստանի Տրոյայի երկրամասի սատրապ:
- Ք.ա. 331–300 թթ. Երվանդ III (Օրոնտաս)
Երվանդ սատրապը (Երվանդ Գ) Հայաստանը հռչակել է անկախ և վերականգնել Երվանդունիների թագավորական իշխանությունը: Մ. թ. ա. մոտ III դարի կեսին սկզբնավորվել է Երվանդունիների թագավորության Ծոփք-Կոմմագենեի ճյուղը:
- Ք.ա. 299–270 թթ. Վանանես
- Ք.ա. 220–201 թթ. Երվանդ IV Վերջին
Հայաստանի կենտրոնական և արևելյան մասերում իշխել է Երվանդ Դ Վերջինը:
- Ք. ա. III դարի I կես Սամոս
Շամը կառուցել է Կոմմագենեի Սամոսատ (Շամշատ) մայրաքաղաքը և հատել դրամներ, որոնք մեզ հասած հայկական առաջին արքայական դրամներն են:
- Ք. ա. 240–220 թթ. Արշամ
Արշամը կառուցել է քաղաքներ, խրախուսել առևտուրը, հատել դրամ։ Մեզ է հասել նրա դրամը՝ «Թագավորի Արշամայ» մակագրությամբ։
Արտաշեսյան հարստություն (Ք.ա. 189–1 թթ.)
- Ք.ա. 189–160 թթ. Արտաշես I Բարի
Արտաշես Ա-ն մ. թ. ա. II դարի սկզբին Հայաստանից անջատված ծայրամասային երկրամասերը վերամիավորել է և ստեղծել միասնական, համազգային պետություն, իրականացրել է մի շարք բարենորոգումներ, հիմնադրել նոր մայրաքաղաք՝ Արտաշատը, կառուցել է նաև այլ քաղաքներ:
- Ք.ա. 160–115 թթ. Արտավազդ I
Արտավազդի գահակալման տարիների և գործունեության մասին տեղեկությունները կցկտուր են։ Այդ ժամանակահատվածը բավականին խաղաղ է եղել:
- Ք.ա. 115–95 թթ. Տիգրան I
Հայտնի է, որ Արտաշես Ա–ի օրոք վարել է Հայաստանի արևմտյան զորավարությունը։ Դա նույնպես խաղաղ ժամանակաշրջան էր:
- Ք.ա. 95–55 թթ. Տիգրան II Մեծ
Տիգրան Մեծի օրոք Մեծ Հայքի թագավորությունը հասավ իր հզորության գագաթնակետին։ Տիգրան Մեծի տերությունը տարածվում էր Կասպից ծովից մինչև Միջերկրական ծով, Կովկասյան լեռներից մինչև Միջագետքի անապատները։ Տիգրանը, սակայն, կորցրեց իր նվաճումների մեծագույն մասը Պարթևական թագավորության և ուժեղացող Հռոմեական հանրապետության դեմ պայքարում։
- Ք.ա. 55–34 թթ. Արտավազդ II
Նա ժառանգել է կայացած պետություն, զարգացած ենթակառուցվածքներ և մարտունակ բանակ։
- Ք.ա. 30–20 թթ. Արտաշես II
Նա պարտության է մատնել հռոմեական զորավար Անտոնիոսի դաշնակից Ատրպատականի թագավոր Արտավազդին, ապա ազատագրել Մեծ Հայքը և հաստատվել հայրենի գահին:
Հայաստանին է միացրել Ատրպատականը և բնաջնջել է երկրում գտնվող հռոմեացիներին:
- Ք.ա. 20–8 թթ. Տիգրան III
Իր կառավարման սկզբում նա հռոմեացիների կոզմից էր, սակայն ժամանակ հետո՝ մ.թ.ա. 10 թվականին հրաժարվել է հռոմեական կողմնորոշումից և վարել անկախ քաղաքականություն։
- Ք.ա. 2 թ. –1 թ. Տիգրան IV և Էրատո
Տիգրան Դ-ն գահակալել է քրոջ՝ Էրատոյի հետ։ Տիգրան Դ–ի գործունեության մասին տեղեկությունները կցկտուր են. հայտնի է, որ վարել է Հռոմից անկախ քաղաքականություն, հակադրվել նրա զավթողական մկրտումներին։ Որոշ ժամանակ նրանց տեղը կառավարում էր Արտավազդ Գ-ն:
Արշակունյաց դինաստիա (66–428 թթ.)
- 66–88 թթ. Տրդատ I
Տրդատ Ա-ն վերականգնել է ավերված Արտաշատը, կառուցել Գառնիի ամրոցը և հեթանոսական տաճարը:
- 88–110 թթ. Սանատրուկ
Նա գրավել ու Մեծ Հայքին է միավորել Օսրոյենե–Եդեսիայի թագավորությունը։ Ըստ հունա-հռոմեական պատմիչների Սանատրուկը տիրել է նաև Ասորիքի մի մասին։ Սանատրուկը բարյացակամ հարաբերություններ է հաստատել տարբեր թագավորությունների հետ, զբաղվել շինարարական աշխատանքներով։ Հիմնել է նոր արքայանիստ Մծուրք քաղաքը, նպաստել երկրում առևտրի, արհեստների զարգացմանը։
- 110–117 թթ. Աշխադար և Պարթամասիր (Հայաստանը հռոմեական պրովինցիա)
Սանատրուկից հետո Մեծ Հայքում հաջորդաբար թագավորել են Պարթևաց Բակուր II արքայի որդիներ Աշխադարն ու Պարթամասիրը: Հռոմեական կայսր Տրայանոսը 114 թ-ին գահընկեց է արել Պարթամասիրին և Հայաստանը հայտարարել Հռոմեական պրովինցիա:
- 117–144 թթ. Վաղարշ I
116 թ֊ին գլխավորել է հռոմեական նվաճողների դեմ հայերի ազատագրական պայքարը, վերականգնել է երկրի անկախությունը։ Նրա գահակալման տարիներն ընթացել են խաղաղությամբ և շինարարական աշխատանքներով։ Ըստ Մովսես Խորենացու, Վաղարշը վերակառուցել է հին Վարդգեսավանը և իր անունով կոչել Վաղարշապատ քաղաքը (այժմ՝ Էջմիածին)։
- 144–161 թթ., 164–186 թթ. Սոհեմոս–Տիգրան
Սոհեմոսի գահակալումը դիտելով Հռանդեայի պայմանագրի խախտում, 161 թվականին պարթևական զորքերը մտել են Մեծ Հայք, տապալել Սոհեմոսին և գահ բարձրացրել Բակուր Ա Արշակունուն։ 164 թվականին Հայոց գահը հանձնվել է Սոհեմոսին, որն ավերված Արտաշատի փոխարեն մայրաքաղաք է հռչակել Վաղարշապատը։ Սոհեմոսը հովանավորել է հելլենիստական մշակույթը, իր արքունիքում ապաստան տվել բանաստեղծ և պատմագիր Յամբլիքոսին:
- 161–163 թթ. Բակուր I
Բակուրի մասին տեղեկությունները կցկտուր են։ Հռոմեական զորավար Ստատիոս Պրիսկոսը համառ կռիվներով գրավել է Արտաշատը և ձերբակալել Բակուրին։
- 186–198 թթ. Վաղարշ II
Վաղարշ Բ երկրից դուրս է քշել հռոմեական կայազորը և հռչակվել Մեծ Հայքի թագավոր։ Վաղարշ Բ–ի խոհեմ արտաքին քաղաքականության շնորհիվ պահպանվել է Մեծ Հայքի անկախությանը, ի դեմս նրա, հիմնվել է հայ Արշակունիների ինքնուրույն և ժառանդական արքայատունը։
- 198–216 թթ. Խոսրով I
Գահակալման սկզբին Խոսրովն անցել է Կովկասյան լեռները, պատժել խազրաց և բասլաց ցեղերին, ապահովել պետության հյուսիսային սահմանները։
- 217–252 թթ. Տրդատ II
Նրա գլխավորությամբ հայերը ջախջախում և Հայաստանից դուրս են վտարում Կարակալլայի ուղարկած զորքը:
- 252–262 թթ. Արտավազդ V
Արտավազդի մասին տեղեկությունները շատ կցկտուր են։ Արտավազդի զորքերը մասնակցել են Եդեսիայում Վալերիանոս կայսեր զորքերի դեմ Շապուհ I–ի շահած ճակատամարտին։
- 279–287 թթ. Խոսրով II Մեծ
Մասնավորապես հայտնի է, որ հոր հետ մանսակցել է Արտաշիր Սասանյանի դեմ արշավանքներին։
- 287–330 թթ. Տրդատ III Մեծ
Տրդատ Գ-ն վերականգնել է պարսկական տիրապետության ժամանակ խախտված «Արտաշիսական սահմանները»: Գահակալման առաջին տարիներին հալածել է քրիստոնեության հետևորդներին: Սակայն, հետագայում քրիստոնեության մեջ տեսնելով Հայաստանը պարսկական ոտնձգություններից զերծ պահելու հզոր միջոց և քաղաքական ու հոգևոր միասնության ամուր հիմք, 301-ին, աշխարհում առաջինը, այն հռչակել է պետական կրոն: Հրավիրելով հայ ավագանու ժողով՝Գրիգոր Ա Լուսավորչին (302-325/326) կարգել է Հայոց եպիսկոպոսապետ՝ սահմանելով եկեղեցու և հովվապետի թագավոր:
- 331–338 թթ. Խոսրով III Կոտակ
Նրա օրոք որոշվում է վերահսկողության տակ վերցնել մայրաքաղաքից դեպի սահմանները ձգվող ճանապարհները: Նա Դվին քաղաքի հիմնադիրն է: Տնկել է Դվինի շուրջ երկու անտառ (Խոսրովի անտառ):
- 338–350 թթ. Տիրան
Տիրանի գահակալման առաջին տարիներն անցել են համեմատաբար խաղաղ։ Վարել է պետական իշխանության կենտրոնացման քաղաքականություն։
- 350–368 թթ. Արշակ II
Կառուցել է Արշակավան քաղաքը: Պայքար է մղել նախարարների (Մամիկոնյանների) հետ: Դաշնակցել է Հռոմի հետ և մասնակցել է Պարսկաստանի վրա Արշավանքներին:
- 368–369 թթ. Փառանձեմ թագուհի
Երբ իր ամուսնուն՝ Արշակ Բ-ին ձերբակալում են, նա ձեռնմուխ է լինում երկրի պաշտպանության գործին: Իր շուրջը համախմբելով 11000 զինվոր, նա ամրանում է Արտագերս ամրոցում և դիմագրավում ավելի ուժեղ թշնամուն:
- 370–374 թթ. Պապ Արշակունի
Վերականգնել է Հայաստանի ամբողջական տարածքը, նվազեցրել է եկեղեցու ազդեցությունը: Փորձել է անկախանալ Հռոմեական կայսրությունից: Անչափահաս տարիքում է ստացել գահը, քանի որ հայրը գերության մեջ էր:
- 374–378 թթ. Վարազդատ
Վարազդատի օրոք սպարապետությունը շարունակում է վարել Մուշեղ Մամիկոնյանը, ով պարսկական տիրապետության սպառնալիքից փրկվելու ելքը որոնում է Հռոմեական կայսրության օգնությամբ և Հայաստանում նրա զորքերի ավելացման մեջ։
- 378–387 թթ. Արշակ III
Գահ է բարձրացել նույնպես մանուկ հասակում, իսկ նրա նախնակալը եղել է Մանվել Մամիկոնյանը և իրականում նա է ղեկավարել երկիրը:
- 387–389 թթ. Խոսրով IV
Պարսից Շապուհ III արքան Հայոց գահին դրեց պատանի Խոսրովին։ Արշակ Գ դիմեց կայսր Թեոդոսիոս I Մեծի օգնությանը՝ իր գահակալական իրավունքը վերականգնելու համար։ Սակայն Թեոդոսիոսը և Շապուհը Հայաստանը բաժանեցին միմյանց միջև. պարսկական մասում (80%-ը) իշխեց Խոսրովը, հռոմեականում (20%-ը)՝ Արշակ Գ-ն։
- 389–400 թթ. Առավան պարսիկ
- 400–415 թթ. Վռամշապուհ
Գահակալել է համեմատաբար խաղաղ ժամանակաշրջանում, հաշտ ու բարեկամական հարաբերություններ պահպանել ինչպես Սասանյան Պարսկաստանի, այնպես էլ Հռոմեական կայսրության հետ։ Վռամշապուհը մեծապես աջակցել է Հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևին և Մեսրոպ Մաշտոցին՝ հայ նոր գրերի ստեղծման և լուսավորական ձեռնարկումներին։ Վռամշապուհին նաև հաջողվել է միավորել Մեծ Հայքի երկու մասերը:
- 415–419 թթ. Շապուհ պարսիկ
Մեծ Հայքի պարսկական հատվածի դրածո արքա Սասանյան արքայատոհմից:
- 422–428 թթ. Արտաշիր (Զենոն-Արտաշես)
Զենոնը վարել խաղաղ և, համեմատաբար, ինքնուրույն քաղաքականություն։ Արտաշեսյան արքայատան անկումից հետո Զենոնը միակ դրածո թագավորն էր, որին հայերը հանդուրժեցին Հայոց գահին։
Նանե Խաչատրյան 